Mustafa H. Sayar*

Atinalı tarihçi Tukididis (Thukydides) tarafından Etiyopya’da başladığı öne sürülen salgın hastalık, büyük ihtimalle M.Ö. 436 yılında Mısır ve Pers Krallığı üzerinden Karadeniz ve Akdeniz bölgelerine yayılmaya başlayarak, 430 yılında Pire Limanı’na ve oradan da Attika Bölgesi ve Atina kentine ulaştı. Daha sonra İtalya yarımadasına ve tüm Akdeniz’e yayılan salgının çiçek hastalığı olduğunu tıp tarihçileri belirtiyor.

431 yılında Sparta ve müttefikleriyle savaşmaya başlayan Atina’ya salgın ulaştığı sırada kent kuşatma altındaydı. Atinalılar, Attika Bölgesi’ndeki halkı kentin surlarının ardında muhafazaya aldıklarından; büyük bir insan topluluğu, dar bir alanda uzun müddet birlikte yaşamak zorunda kalmıştı. Atina ve müttefikleri ile Sparta ve müttefikleri ortasında yapılan savaşı yazan ve salgın sırasında Atina kentinde bulunan tarihçi Tukididis, toplumun her kesitinden, her yaştan, her cinsiyetten insanın sokaklarda nasıl can verdiklerini anlatır. Beşerler birbirleriyle temastan kaçınıyor ve ölmek üzere olanları yazgılarıyla baş başa bırakıyorlardı. Yalnızca hastalığa yakalandıktan sonra iyileşenler hastalara yardımcı olabiliyordu. Tukididis de hastalığa yakalanıp iyileşenlerden birisiydi. Onun anlatımına nazaran ölmeden hastalığı atlatanlar bağışıklık kazanmaktaydı.

Tukididis

ATİNA KÜLTÜRÜNÜN ÇÖKMESİNİN NEDENLERİNDEN BİRİ: SALGIN

Atina’da savaşın ikinci yılında bitlenme nedeniyle yeni bir salgın başladığı ve 429/428 kışında yayılan salgın hastalığın bu kere tifüs olduğu düşünülmektedir. Hastalananların derilerinin kızarması, kabarıklıklar görülmesi, öksürük, hapşırma, ses kısıklığı, kusma ve ishal en fazla dikkati çeken belirtiler olarak tekrar Tukididis tarafından aktarılır. Birtakım tarihçiler bu nedenle salgına “Tukididis Salgını” ismini da vermektedirler. İki yıl boyunca ölümcül bir formda yayılan salgında Atina kent nüfusunun dörtte biri ölür. 430 yılında ölenler ortasında Atinalı ünlü devlet adamı Perikles ve oğulları Xanthippos ve Parolos da bulunuyordu. Perikles, 429 yılı Ağustos sonu yahut Eylül ayı başında ölmeden çabucak evvel kenti Spartalılara karşı savunmakla misyonlu en üst seviye kumandan olarak görevlendirilmişti. Yaklaşık 20 yıl boyunca periyodun en güçlü kent devleti olan Atina’nın siyasetini belirlemiş olan Perikles’in vefatı, Atina’nın bundan sonra dış siyasette yaşayacağı kayıpların da en önde gelen nedeniydi. Salgın 428 yılı başında sönümlendi fakat 427/426 kışında, Spartalılar Atina’yı kuşattıklarında tekrar başladı. Eski Çağ Tıp Tarihi yayınlarında da “Attika Salgını” olarak tanımlanan bu salgın, tarihçiler tarafından hem Atina’nın Sparta ile yaptığı savaşı kaybetmesi hem de Eski Çağ klasik kültürünün çökmesinin nedenlerinden biri olarak yorumlanmaktadır.

Atina’daki salgının görgü şahidi olan ve kendisi de salgında hastalanan Tukididis, yaşananları çok detaylı biçimde aktarır. Ondan yaklaşık 300 yıl sonra yaşamış olan Plutarkhos ise Perikles’in hayatını anlattığı metinde; hastalığa yakalandıktan sonra mevt döşeğinde yatarken dostlarıyla ve aile fertleriyle uzun konuşmalar yaparak vedalaştığını ve onlara hayata dair çeşitli tavsiyelerde bulunduğunu müellif. Bu tanımlama ideoloji eğitimi almış bir siyasetçi olan Perikles’in yaşadığı üzere vefata de dimdik yürüdüğü izlenimini yaratır. Ölmeden evvel salgında kız kardeşini ve iki oğlunu kaybeden Perikles’in son anları hakkında Plutarkhos’un yaptığı tanımlama incelendiğinde hastalığının veba olmadığı da anlaşılır. Zati Tukididis’in salgın hakkında verdiği bilgiler de bu hastalığın veba olamayacağını ispatlar.

Birtakım duyumlara nazaran salgının Atina’da başlamasına Spartalıların kente sızarak, kuyuları hastalık bulaştıracak halde kirletmeleri neden olmuştur. Tukididis de yapıtında hastalık hakkında somut bilgiler vererek daha sonra bu cins bir olayla karşılaşıldığında nasıl davranılacağına ait yol göstermiştir. Tukididis’in bu hastalığın belirtileri ve gelişimi hakkında verdiği bilgiler emniyetli niteliktedir. Zira yapıtında kendisinin hastalığa yakalanışını ve etrafındaki hastaların hayatlarını nasıl kaybettiklerini anlatır.

HİPOKRAT’IN SALGIN TESPİTLERİ

Hipokrat.

Ege dünyasında Eski Çağ müellifleri tarafından en detaylı halde aktarılan Attika ya da Tukididis salgını dışında da birçok salgının meydana geldiğine hiç kuşku yoktur. Bunlar hakkında en kapsamlı bilgiyi Kos (İstanköy) Adası’nda, M.Ö. 460 yılında doğduğu iddia edilen ve çağdaş tıbbın kurucusu olarak kabul edilen Hipokrat’tan (Hippokrates) öğreniyoruz. Hipokrat, M.Ö. 4. yüzyıl başlarında Marmara Denizi’nin Kuzey kıyısında yer alan Perinthos’a (Marmara Ereğlisi) deniz yoluyla gelir ve burada pek çok hastalığa ait belirtileri inceler. Ölümcül hastalıkların görülme sıklığının istatistiğini çıkararak hangi hastalıkların, hangi mevsimlerde arttığını araştırır. Hipokrat saptadığı hastalık belirtilerini salgın hastalıklara ait kitabında detaylarıyla anlatır. Yapıtında bu teşhislere yer verdiği sayfalarda her seferinde, “Perinthos’ta” tabiriyle bu teşhislerini şahsen Perinthos’a gelerek yaptığını vurgular. Hipokrat’ın hastalık teşhisleri incelendiğinde bölgesel ve bölgeler üstü mevsimsel salgın hastalık ve alerji tiplerini tespit ettiği anlaşılır. Hipokrat’ın M.Ö. 370 yılında Teselya’da vefatına kadar kendisi, damadı ve oğulları tarafından, salgın hastalıklar hakkında tam bir tıbbi çalışma yapılmıştır. Örnek olarak Perinthos’ta M.Ö. 4. yy. başında Hipokrat’ın şahsen yaptığı incelemelere bakıldığında olabildiğince detaylı teşhisler konulduğu ve bu sayede “Perinthos Öksürüğü” ismi verilen bir hastalığın o bölgede yaygın olduğu anlaşılıyor:

“Perinthos’a tam yaz güneşi dönümünde vardık. Öğrendiğimize nazaran kış, güney rüzgarının esintisi nedeniyle ılıman geçmişti. İlkbahar ve yaz aylarında ise kuraklık yaşanmıştı. Vakit zaman yalnızca birkaç damla yağmur yağmıştı. Mevsim rüzgarları çok sert esmiyordu. Şayet yapıtsa çok hafif hissedilmekteydi.”

“Belli vakit dilimlerinde ve aşikâr mevsimlerde hastalıkların değişken hava kaidelerinde arttığı gözlenmektedir. Bu hastalıklar sistemli formda kayıt altına alınmışlardı. Fakat hava kurallarının çok değişken olduğu devirlerde ne olduğu hakkında karar vermenin güç olduğu hastalıklar ortaya çıkmıştır.”

“Bu durum Perinthos’ta da ortaya çıkmıştır. Bu kentte rüzgârın şiddetle estiği periyotlar ve rüzgârın hiç esmediği devirlerde, yağış periyotları ile kuraklık periyotlarında, bunaltıcı sıcak ve dondurucu soğuk olan devirlerde ya hastalıklar hiç ortaya çıkmıyor ya çok derecede yaygın bir formda görülüyor. İlkbahar ise genel olarak en sağlıklı periyot olarak saptanmaktadır. Zira en az mevt olayı ilkbahar mevsiminde meydana gelmektedir”.

“Perinthos’ta ilkbaharda birçok kış aylarında baş dönmesiyle gelen öksürük şikayetiyle başlayan salgından etkilenenler hayatlarını kaybetmişlerdi. Birçok hastada uzun süren hastalıkların belirtileri ortaya çıkmış ve böylelikle tam olarak teşhis konulamayan hastalıkların hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak halde tespit edilmeleri mümkün olmuştu. Burada uzun süren hastalıklardan şikayetleri olan hastaların birçoğunda dayanılmaz bir ense kökü ağrısı olduğunu tespit etme imkânı bulduk. Öbür şikayetleri olan hastaları incelemem beni onlara Kyniskos’un götürmesi sayesinde mümkün oldu.”

“Eğer bir hastalığın ortaya çıkmasından evvel bedenin rastgele bir bölgesinde yorgunluk belirtileri ortaya çıkarsa, beden sıvılarının iltihaplı akıntısıyla tıpkı Perinthos’taki, öksürük hastalıklarında olduğu üzere yüksek ateşe sebep olmaktadır.”

Hipokrat’ın Perinthos’ta belirlediği semptomları Roma İmparatorluk Dönemi’nde yaşamış olan Bergamalı Hekim Galenos, öbür yerlerde belirlediği semptomlarla karşılaştırmaktadır. M.S. 4. yüzyıl sonları ve 5. yüzyıl başlarında yaşamış olan Palladius da Hipokrat’ın teşhislerini yorumlayarak, bu az bilinen saman alerjisine dikkati çekmektedir. Hipokrat’ın “Perinthos Öksürüğü” olarak tanımladığı bir tıp alerjiye ait yaptığı saptamaları çağdaş tıp tarihçileri de hala detaylı bir biçimde inceliyor.

KERVANLARLA TAŞINAN SALGINLAR

Perikles

Eski Çağ Tıp Tarihi alanında, “Corpus Hippocraticum” başlığı altında bir ortaya getirilmiş tıbbi araştırmaların sonuçlarını tanıtan 60 eser ortasında salgın hastalıklara ait datalar incelendiğinde; milattan evvelki yüzyıllarda Ege ve Akdeniz dünyasında çok sayıda salgının meydana geldiği anlaşılır. Bunların bir kısmı mahallî seviyede kalırken bir kısmı da bölgeler üstü boyutlara ulaşıyordu. Bilhassa kentlerin içme suyu ve atık su tahliye sistemlerinin tahrip olması nedeniyle salgın hastalıkların sarsıntı bölgelerinde ağır olarak ortaya çıktığı, başta veba ve tifüs olmak üzere, kolera ve gibisi hastalıkların süratle yayıldığı, kimi bölgelerin nüfus yapılarında değişiklikler olduğunu kestirim ediyoruz. Lakin milattan sonraki yüzyıllarda tarih yazımının daha somut bilgiler vermesi ve bilhassa Ege ve Akdeniz üzerinden bölgelerarası hareketliliğin artması sonucunda salgın hastalıkların taşınarak geniş bölgeleri etkilemesiyle büyük can kayıplarına yol açmış olduğunu öğrenebiliyoruz.

Hem milattan evvelki hem de milattan sonraki salgınların tarih yazımına yansıyan ortak özelliği; bu salgın hastalıkların çıkış yerlerinin, Etiyopya, Mısır, Mezopotamya üzere doğu bölgeleri olarak gösterilmeleridir. Salgınların ortaya çıktığından şüphelenilen yerlerin ekseriyetle Doğu Akdeniz ve Mezopotamya’da Uzak Doğu’dan gelen kervan yolları üzerinde yahut kervan yollarının bitiminde yerleşim yerleri bulunması Eski Çağ’daki salgınların asıl çıkış yerlerinin daha doğuda tahminen de Uzak Doğu bölgelerinde aranması gerektiğini düşündürür. Eski Çağ salgınları günümüzdeki salgınlarda da olduğu üzere Asya’nın doğusu ya da güneydoğusunda ortaya çıkmış ve kervanlarla batıya taşınarak Mezopotamya’daki yerleşim yerlerine ve Doğu Akdeniz’deki kıymetli limanlara ulaşmıştır. Oradan da deniz yoluyla Akdeniz’in öteki limanlarına nakledilen mallarla aktarılarak yayılmış olabilirler.

Günümüzde olduğu üzere Eski Çağ’da da salgınların bölgelerarası bağlantıyla geniş coğrafik alanlara yayıldığı, nüfus yoğunluğu fazla olan bölgelerde bulaşma suratının ve ölümcüllüğün yüksek olduğu ve vakit zaman sönümlenir üzere olsa da ekseriyetle on yıllarca sürerek birçok bölgede nüfus yapılarının da değişmesine neden olduğu anlaşılmaktadır. Tarih boyunca ortaya çıkan salgınlara oranla 21. yüzyılda oluşan salgınlar karşısında insanlık, tıp biliminin ulaştığı gelişmeler ve buluşlarla elbette çok daha iyi bir seviyeye ulaştı. Dileğimiz ortaya çıkan ve çıkacak olan salgınlara karşı tüm dünyanın birlikte hareket ederek geniş coğrafyalara yayılmalarını ve yıllarca sürmelerini engellemek için ortak tedbirler almalarıdır.

*Prof. Dr.; İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Kısmı

Gazete Duvar