Selim Martin*
BİRİNCİ KISIM: SARSINTILAR NEDEN/NASIL OLUR?
Çabucak her eski kültürde sarsıntılar ya şahsen ilahların işi ya da onlar yüzünden ortaya çıkan felaketler olarak isimlendirilir. Zelzelenin sebebi birden fazla vakit bir yaradanın bilerek ya da bilmeyerek yaptığı şeylerdir. Kimi vakit ise tanrıların/ilahların ortalarındaki gümbürtülü savaşlar yahut büyük bir gayretin akabinde bir rabbin yer altına hapsettiği yaratıklar sarsıntıya sebep olabilir.
Zelzelesi tanrısal bir varlığa atfetmek; nerede, ne vakit olacağı bilinmeyen bu doğal afete bir kılıf uydurmak, zelzeleyle ve sonuçlarıyla bir nebze olsun baş edebilme gücü bulmaya çalışmaktır.
Mitolojide, zelzele deyince yerleri/denizleri titreten Poseidon, birinci akla gelen tanrısal karakterdir. Pekala, onun kadar meşhur olmayan, hatta başlangıçta zelzeleye istemsizce neden olup sonra gücünün farkına varınca, onu kullanmayı öğrenip de bilinen dünyanın sonunu getiren Loki’yi tanır mısınız diye sorsam?
Bizim ihtiyar Yunanlı, elindeki Trident’i (üç çatallı yaba) yere vurdukça zelzeleleri meydana getirir ki Poseidon’un bu hüneri büsbütün canının istemesiyle alakalıdır. Başı mı bozuldu? Hop Trident’i vurur toprağa. Öfkelendi mi? Trident gerisi gerisine saplanır yere. Hatta insanlara yardım edip de karşılığını alamadı mı? Acımadan zelzeleler salar kaç kentlerin üstüne. Buna rağmen İskandinav rabbi Loki ise içinde kötülük baki olmakla bir arada, sarsıntısı başına gelenlerden, kendi acılarından üretmiştir.
Loki, Odin ve Frigg’in oğlu, rablerin gözbebeği Balder’in öteki dünyayı boylamasına vesile olmuştur. Artık intikam sırası tanrılardadır. Merhametsiz bir kararlılıkla öçlerini almak için sessizce yola çıkarlar. Loki, canını kurtarmak için kaçıp, denizin üzerinde, yüksek bir dağın yamacında küçük, gözden ırak bir konut inşa eder. Kah rablerin gelişini görmeyi umarak konutun dört tarafa açılan kapılarından daima bakar, kah somon balığı formuna girerek yakınlardaki şelalenin sularında saklanır. Ancak rabler Loki’nin izini bulur, onu şelaleye kadar takip edip, balık kılığına girince de bir ağ ile yakalarlar. Suratlarını hiç kesmeden, öfkeden kızarmış gözleriyle, Loki’yi dağdaki derin ve karanlık bir mağaraya götürüp zincire bağlar, üstüne de ağzından zehirler akan kocaman bir yılan asarlar.
Yüzüne daima zehir damlayan Loki, hissettiği acının büyüklüğüyle, her kıpırdadığında dünyayı sarsan korkutucu sarsıntılara neden olur. Oğlu ve eşi, sarsıntıları takip ederek Loki’yi bulur ve kurtarmaya çalışırlar. Fakat tanrısal zincirleri ne yapsalar da koparamazlar. Eşi, Loki’nin başının üstüne bir tas tutarak tutsaklığını daha dayanılır kılmaya çalışır, bu sayede Loki’yi sakinleştirmeyi ve haliyle sarsıntıları bir nebze olsun azaltmayı başarır. Fakat, tas her dolduğunda ve karısı boşaltmak için gittiğinde, yılandan damlayan zehir derisini o denli bir yakar ki, Loki tüm dünyayı sarsacak formda acıyla kıvranır.
Efendim bu kadar zelzeleye zincir mi dayanır? Şiddetli bir sarsıntının gerisinden, bağlı olduğu kayalar ufalanınca özgür kalan Loki; intikam hissiyle, hem yeryüzünün hem de yer altının ifritlerini, canavarlarını, devlerini kızıştırır. Rablerin ortasındaki uyuşmazlıkları köpürtür, ölüleri üst, canlıları aşağıya gönderir; kısacası tüm alemi birbirine sokar. İfritler, canavarlar, ilahlar, devler, savaş, yıkım derken Kıyamet (Ragnarøkkr) kopar. Bilinen dünya yok olur; öfkeli alevler, sarsıntılardan arta kalan her şeyi yok eder, yeryüzü çöle dönüşür.
İKİNCİ KISIM: BATI’DA YIKIM!
Daima zelzeleye maruz kalan, hareketli fay çizgilerine ya da faal volkanlara sahip ülkelerin mitolojilerinde birinci akla gelen, savaş temalı fakat zelzelenin yıkıcı tesirini de içeren öykülerdir. Yenilgisi yahut zaferi sarsıntıya bağlamak, efsane olduğu kadar tarihî bir gerçek olarak da yüzümüze çarpar.
Minos’un İntikam Duası, ileride batı mitlerinde sıklıkla tekrar edecek bu türlü bir motifin erken örneklerinden bir tanesi sayılabilir. Giritliler ile Atinalılar ortasında asırlardır süren gayrette, denizin altında meydana gelen bir zelzele sonucunda, Giritlilerin Atinalılar tarafından bozguna uğratıldığı anlatılır. Lakin hikayedeki asıl çarpıcı sarsıntı motifi; Girit Hükümdarı Minos’un, düşmanlarının hepsini dize getiremeyeceğini anladığında, hatasız yere öldürülen oğlunun intikamı için Poseidon’a dualar edip, adaklar adamasıdır. Çok geçmeden bütün Kıta Yunanistan, sarsıntılarla sarsılmaya başlayıp, yangından kıtlığa bir çok felaketle karşı karşıya kalınca, Atinalılar, kahinlerin de teklifiyle Minos’un isteklerini kabul ederek bu felaketleri sonlandırmaya çalıştılar: Girit’e; Minotauros’a kurban edilmek üzere her dokuz yılda, yedi genç erkek ve yedi genç kız vereceklerdi.
Savaş-deprem münasebetini içeren hikayelerin tahminen de en bilineni, Poseidon ve Apollon’un insan kılığına girip, meşhur savaştan en az 2-3 jenerasyon evvel, Troya kentinin surlarını, çeşitli vaatler karşılığında inşa etmeleriyle başlayan söylencedir. İki ilah işi bitirmelerine karşın fiyatlarını alamamıştır. Bunun devamında düşmanlık o denli bir noktaya taşınmıştır ki yıllar sonra iki dünyayı karşı karşıya getiren Troya Savaşı yeniden bir Poseidon atribütü olan tahtadan at ile sonuçlanacaktır. Kimi araştırmacılar; bölgede daima zelzele olmasının görkemli kentlerin sonunu getirdiğini, Poseidon’a atfedilen sarsıntının, hikayelerde bu türlü bir yansımayla karşılık bulabileceğini belirtirler.
Birden kabardı, sular bastı aç gözlü Troya kıyılarını
Bütün tarlalar, bağlar, ekinler kalmış taşan sular altında,
Gitmiş köylünün varı yoğu, deniz olmuş karalar.
Muvaffakiyete verilecek ödül yadsınınca ikinci sefer,
Sular altında bıraktı kelamını tutmayan Troya’nın hisarlarını…
(PubliusOvidiusNaso / Metamorphoses On birinci Kitap)
ÜÇÜNCÜ KISIM: DOĞU’DA FIRSAT!
Zelzele bölgesinde yaşayan beşerler, bu afetin sonuçlarıyla baş etmenin yollarını bazen de öbür kurgularda ararlar. Sarsıntının sonucu daima yıkım olacak değil ya, bu toprakta açılan yarıklar, beşerler için biraz da fırsata dönüşse üzücü mı olur?
Eski Çin mitolojisinde; ölümsüzlüğü elde etmenin yahut uzun yıllar hatta asırlar uzunluğu yaşamanın bahis edildiği, başrolünde bitkiler ve meyveler olan birçok efsane vardır. Bu hikayelerin birinde, kahramanı yüzyıllar boyunca hayatta tutan bitki, baht yapıtı de olsa bir zelzelenin sonucu gün yüzüne çıkmıştır.
Kahramanımız; bir dağdan geçerken, derin bir yarıktan dağın içine düşen ve yalnızca bedenindeki yaralar nedeniyle değil, kayaların birer cam kadar pürüzsüz olması nedeniyle de oradan çıkmayı başaramayan biridir. Söylence bu ya; kahramanımız orada yiyebileceği bir şeyler arar ve yalnızca -sonradan hucbu ismi verilen- bitkiyi görür. Otu, ince topraktan kopararak, kökünü çiğner, açlık ve susuzluğu kaybolur, beden ısısı hiç üşümeyeceği bir formda kalır. Vakit çabuk ve güzel bir biçimde geçer. Keyifli olur, iyi bir uyku çeker ve hiç bitkinlik hissetmez.
Bir gün yer, büyük bir zelzeleyle sarsılır ve bir çıkış yolu açılır. Dağ hapsinden kurtulan kahramanımız meskene dönmek için yola koyulur. Konuta vardığında, büyük bir şaşkınlıkla, içeride yabancıların oturduğunu görür. Onlarla konuşur, neden burada olduklarını, karısı ve çocuklarının nerede olduğunu sorar. Yabancılar onunla yalnızca alay ederler. Kahramanımız, daha sonra eski arkadaşlarını bulmak için kentte dolaşır, ama birine bile rastlamaz. Bu durum, yaşlı bir bilgenin ilgisini çeker. Aile yıllıklarında bir inceleme yapılır ve verdiği ismin, üç yüz yıl evvel, gizemli halde ortadan kaybolan bir ailenin ismi olduğu anlaşılır. Kahramanımız dağın içine düştükten 300 yıl sonra ünlü olup da öyküsünü herkese anlatmaya başlayınca, bu otun “hayatı uzattığı, kelliği tedavi ettiği, gri saçları tekrar siyaha döndürdüğü ve gençliği tazelediği” anlaşılmış olur.
Denemek isteyenleriniz için tanım vereyim: Çin geleneklerine nazaran, dilek edilen sonuçların büsbütün elde edilebilmesi için, öbür hiçbir besin olmadan, büyük ölçüde hucbu çayının, kâfi derecede uzun bir mühlet içilmesi gerekmektedir. Kelamı edilen yerlerde fırsat buldukça gezmekte yarar var; neme lazım, bakarsınız bir gün baht bize de güler.
Artık tüm bu söylencelerden bir “kıssadan hisse” çıkartalım: Zelzele bölgesindeki yapıları Poseidon ile Apollon’a inşa ettirip karşılığını da eksiksiz ödemek gerektiği aşikar. Böylelikle sarsıntıya karşın uzun, sağlıklı yıllar yaşar, daha kaç büyük krallıklar kurarız.
* Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
Gazete Duvar
