Arnold R. Eiser
2021 yılının yazında, batı Amerika’da yaşanan orman yangınlarında atmosfere salınan zehirli ve dumanlı bir pus katmanı ABD’ye yayılır, kasırgalar ülkenin güney ve doğusunda geniş çaplı sellere yol açarken, AirNow üzere hava kalitesini denetleyen web siteleri, batıdaki orman yangınlarından yaklaşık 4 bin 900 kilometre uzakta yaşayan insanlara kapalı yerlerde kalma tavsiyesinde bulunarak ABD’nin doğu kıyısındaki tehlikeli hava şartları hakkında ikazda bulunuyordu.
Gazeteciler, anlık olarak yaşanan can kayıpları ile yok olan mesken ve mülklere ait haberler geçerken, daha sinsi bir tehlike dikkatlerinden kaçmıştı. Lakin sonlu sayıda insan, iklim değişikliğiyle körüklenen -hem yangınlar hem de seller yüzünden yaşanan- bu afetlerin uzun vadede insan sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğinin ayrımına varabiliyor.
Yayınlanan son kitabımın konusunu teşkil eden çevresel etkenler ile nörolojik bozuklukların gelişimi ortasındaki bağları inceleyen bir bilim insanı ve müellifim. Bu mevzu hakkındaki araştırmam, daha sık biçimde yaşanan çevresel felaketlerin, insanların nörotoksinlere* maruz kaldığı olayları artırabileceğine ait gitgide çoğalan ispatlara katkı yapıyor.
NÖROTOKSİK DUMAN
Pek çok bilim insanı, orman yangınlarından yayılan duman ve bunun üzere farklı biçimlerde oluşan hava kirliliği ile beyin hastalıkları da dahil olmak üzere, sıhhat üzerindeki olumsuz tesirlerin artması riski ve yaygınlığı ortasında temaslar bulunduğunu tespit etti.
Orman yangınından yayılan duman, birçok ziyanlı kimyasal bileşikten oluşan bir karışımdır. Git gide ısınan gezegenimizde Kaliforniya’dan Yunanistan’a ve Avustralya’ya varıncaya kadar yaşanan yangınlar, atmosfere cıva, kurşun, kadmiyum ve manganez nano-parçacıkları üzere nörotoksik ağır metalleri içeren tehlikeli husus parçacıkları ekliyor. Bu zehirli unsurlar fabrikalar, güç santralleri, kamyonlar, arabalar ve öbür kaynaklar tarafından yayılan kirleticilerin üstüne eklenen bir çevresel yük niteliğindedir.
Sıhhat meseleleri kelam konusu olduğunda en büyük potansiyel tehdit, 2.5 mikron ya da 2.5 PM’den (ölçebilmeniz için, bir insan saçının genişliği ekseriyetle 50 ilâ 70 mikrondur) daha küçük parçacıklardan gelir. Bunun sebebi, kısmen küçük parçacıkların basitçe solunmasıdır; bunlar akciğerlerden kan sirkülasyonuna dahil olur ve bedenin büyük kısmında dolaşırlar. Beyne ulaştıklarında, beynin savunma hücreleri olan ‘mikroglial hücrelerini’ harekete geçirerek, nöronları korumak yerine onlara ziyan vermelerine neden olabilirler. Yapılan araştırmalar, bu ziyadesiyle küçük parçacıkların iltihaplanmalara yol açarak nöronlara, yani beyin hücrelerine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor. Beyin iltihaplanması, yetişkinlerde bir hareket bozukluğu olan ‘demans’ ve ‘Parkinson hastalığı’ üzere sıkıntılara yol açabilir.
Bunlara ek olarak, doğum öncesi ve erken yaşta hava kirliliğine maruz kalmak, çocuklarda ‘otizm spektrum bozukluğu’ tehlikesinin yükselmesiyle de ilişkilendiriliyor. Araştırmalar, bu hayati ehemmiyete sahip devirlerde, bilhassa de gebeliğin üçüncü üç aylık periyodunda ve ömrün birinci birkaç ayı içerisinde hava kirliliğine maruz kalınmasının olağan bir hudut gelişimine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor.
SU KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Kitabım için yaptığım araştırmanın bir kısmı için Finlandiya’daki çevresel nörotoksinler ile sıhhat üzerinde yarattığı tesirler ortasındaki potansiyel irtibatları araştırdım. Finlandiya’da son on yıl içerisinde görülen ve orantısız derecelere varan yüksek ölümcül demans oranlarının temelinde yatan gibisi görülmemiş çevresel etkenleri araştırırken, su kirliliğinin -yaşanan seller, gübre kullanımı ve daha yüksek su sıcaklıklarıyla daha da kötüleşmesinin- beyin sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğini fark ettim.
Finlandiya’da çevresel telaşları araştırırken, mavi-yeşil alglerin su yollarında yaygın biçimde bulunması dikkatimi çekti. Çoğunlukla ‘yosun’ diye isimlendirilse da, aslında mavi-yeşil algler ‘siyanobakteriler’ denilen bir bakteri çeşididir. Çok besleyici unsurlar, bilhassa de gübrenin suya karışmasından kaynaklanan fosfor, tatlı ya da tuzlu suya karıştığında bu zehirli mikroorganizmalar ılık su yollarında büyür ve çoğalır. Akabinde ‘siyanotoksinler’ üretirler.
Bu cins siyanotoksinlerden biri olan ‘β-metilamino-L-alanin’ ya da kısaca ‘BMAA’, ‘amyotrofik lateral skleroz’ yani ALS, Parkinson ve Alzheimer hastalıkları üzere nörodejeneratif** sıhhat problemleriyle irtibatlandırılır. Bilhassa de bilim insanlarının Baltık Denizi’nde yaşayan yumuşakçalarda ve balıklarda yüksek oranda BMAA tespit etmeleri beni şaşırttı; bu durum, balıklar en çok orada tüketildiği için Finlandiya’da rastlanan yüksek demans eğiliminde potansiyel açıdan bir rol oynuyor olabilir.
Mavi-yeşil algler ırmaklarda, göllerde ve denizlerde yaşarlar. Onların varlığı, ABD, Kanada ve tüm dünyadaki beşerler, köpekler ve yabanî hayat açısından yaygın rastlanan bir sıkıntıdır. Botswana’da yaşayan 300’ü aşkın sayıda fil, 2020 yılında bu çeşitten bir alg patlamasına sebep olan siyanobakteriler tarafından kirletilen su kaynaklarından içmelerinin akabinde öldü. Mavi-yeşil algler Finlandiya’da o kadar çok bulunuyor ki, bilim insanları varlıklarını tespit etmek için süratli bir test bile geliştirdiler.
KÜF KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Finlandiya’daki ılık ve nemli hava, küfün büyümesi için kusursuz şartlar oluşturur ve özellikle sudan ziyan gören binalar ona karşı çok hassastır. Kimi küf tipleri etrafa ‘mikotoksinler’, yani küf toksinleri yayar. Düşük düzeylerde olsa dahi, mikotoksinlere uzun vakit boyunca maruz kalınması hem beşerler hem de hayvanlar açısından önemli sıhhat tehlikeleri yaratabilir.
Küf sporları küçüktür ve bu durum onları solumamızı ya da yutmamızı kolay bir hale getirir. Bedende kronik iltihaplanmaya yol açan bir bağışıklık yansısını harekete geçirebilirler. Sonuç itibariyle, bu sporlara maruz kalmak hafıza kaybı, gerginlik, uyuşma, titreme ve öbür belirtiler de dahil olmak üzere, bilişsel bozulmaya yol açabilir. Bunun üzere bir durumun, konutların yahut işyerlerinin su altında kalmasının akabinde, bir bölgenin ziyan görmesinden sonraki haftalarda yaşanması ihtimal dahilindedir.
Küf toksinleri, özellikle ‘okratoksin A’, nöronlarda ve beyin fonksiyonlarında hasara yol açabilecek bir iltihaplanmaya neden olabilir. Parkinson hastalığının ortaya çıkışında etkin bir rol oynar.
RİSKİ AZALTMAK VE İLERİ DÖNÜK BİR YAKLAŞIM
Çevresel nörotoksinlerden doğan tehlikeleri en düşük düzeye indirmenin en iyi yolu eğitim, etraf sıhhatine dair telaşlar konusunda daha fazla farkındalık yaratmak ve kamusal aksiyondur.
Mavi-yeşil algleri ayırt etmeyi öğrendiğinde, beşerler bunların yakınında yüzmekten ya da tekne gezintisi yapmaktan ve evcil hayvanlarının buralarda gezinmesinden kaçınabilirler. Tüketiciler, besin ve su kaynaklarının çevresel açıdan daha fazla takip edilmesini isteyebilirler. Terleme içeren bedensel antrenmanlar, nörotoksik hususların bedenden atılmasına yardım edebilir. Yeniden de açık havada antrenman yapmadan evvel, federal, eyalet, lokal ve kabile kurumlarının yürüttüğü bir ortak çalışma olan AirNow üzere bir uygulama ya da web sitesi üzerinden hava kalitesini denetim etmek makul olabilir.
Araştırmalar, şayet etraf kaynaklı nörotoksinlerin neden olduğu sıhhat risklerini azaltmayı hedefleyen etraf siyasetleri uygulanmazsa, toksinler arttıkça farklı tipten nörodejeneratif sıkıntılarda artışlar yaşamaya devam edebileceğimizi ortaya koyuyor. Bu şartların büyük kısmı ‘idiyopatik’ diye isimlendirilir, yani bilinen bir nedeni yoktur. Amerikan sıhhat hizmetlerinde nörotoksik münasebet nadir biçimde hesaba katılır ve çevresel sıhhat riskleri çoğunlukla görmezden gelinir. Bunun altında yatan neden büyük oranda, tıp eğitiminde etraf sıhhatinin hudutlu seviyede öğretilmesidir; bu durum, çevresel bir hastalığa dair potansiyel teşhislerle ilgili bir farkındalık yoksunluğuna neden olabilir.
Bugünlerde, ABD Etraf Muhafaza Ajansı (EPA) parçacık hususlar açısından hava kalitesi standartlarını gözden geçiriyor. Yeni yayınlanan bir EPA müfettişliği genel raporu, ziyanlı alg patlamalarını denetim altına almak için stratejik bir plan hazırlanması davetinde bulunuyor. Nörotoksik alg patlamalarına yönelik bir kamu siyaseti oluşturma teşebbüsleri bağlamında öncü bir eyalet olan Ohio, şu anda içme suyundaki siyanotoksinleri kontrol altına alıyor ve çiftçilere toprak suya doyduğu ya da yağmur yağdığı vakitlerde gübre kullanmamalarını tavsiye ediyor.
Gitgide artan nörotoksinler kelam konusu olduğunda, iklimsel değişim itici bir güç olabileceği için sera gazı emisyonlarını azaltmak ve daha yanlışsız bir etraf idaresi oluşturmak insan sıhhati açısından büyük ehemmiyet taşıyor. Bunu başarmak için güçlü milletlerarası ve lokal uğraşlara ve dünya genelindeki hükümetler eliyle çok çeşitli müdahalelerde bulunulmasına muhtaçlık var. Öteki yandan, bütün bu eforlar, kozmik ve tarafsız bir telaş haline gelmesi gereken bu sorunun derin yapısına ait daha büyük ve yaygın bir anlayışla başlamalı.
*Nörotoksin: Hudut dokusuna ziyan veren zehirli husus.
**Nörodejeneratif hastalıklar, hudut hücrelerinin kaybı ile ilerleyen ve bu kayba bağlı olarak hudut sistemi işlevlerinin yitimine neden olan bir küme hastalıktır.
Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
