Jim Davies
Birçoğumuz açısından son bir buçuk yıldır uyanık geçen anlarımız renkliliğinin bir kısmını kaybetti diyebiliriz. Konutlarımızda tıpkı beşerlerle daha fazla vakit geçiriyor ve daha az yere gidiyoruz. Öteki bir deyişle, bugünlerde uyaranlarımız pek de uyarıcı değil. Çok fazla günlük rutin, çok fazla aşinalık, çok fazla bilindik şey var… Birebir esnada hayallerimiz daha da garipleşti. Daha fazla dönüşüm geçirirken daha gerçekçi olmayan kıssalar barındırıyorlar. Hayalleri ve hayal gücünü inceleyen bilişsel bir bilim insanı olarak bu durum dikkatimi çekti. Sanki neden bu türlü? Gariplik bir gayeye hizmet ediyor olabilir mi?
Tahminen de beynimiz, bir halde, bu tekdüzelik dalgasıyla başa çıkmak hedefiyle garip hayaller kurguluyordur. Ağırbaşlı ve sistematik bir yapıdaki tecrübeleri yenilikler aracılığıyla kırıyordur. Bunun ahenk sağlamakla kontaklı bir mantığı var: Yaşadıkları etraftaki kalıpları çok katı bir biçimde içselleştiren hayvanlar, genelleme, yeni tecrübeleri anlamlandırma ve yeni şeyler öğrenme kabiliyetini yitirir.
Yapay zekâ alanında araştırma yapanlar, belli bir data kümesine çok iyi ahenk sağlanması durumuna “aşırı uyum” diyorlar. Mesela, fotoğraflardan oluşan bir data kümesi üzerinde çok uzun müddet eğitilen bir yüz tanıma algoritması, art plandaki ağaçların ve öbür objelerin ortasında duran bireyleri ayırt etmeye başlayabilir. Bu, bilgilere çok ahenk sağlar. Bakmanın bir diğer yolu da öğrenmesi istenen genel kuralları -ifade ya da geri plan bilgisinden bağımsız biçimde yüzün çeşitli hatlarını- öğrenmek yerine, basitçe, eğitim kümesinde bulunan tecrübeleri ezberlemesi olabilir. Her gün dünyaya ait yaşadığımız tahsilden kaynaklanabilecek çok ahengi engellemek için zihnimiz daha çok çalışıyor ve garip düşler kurguluyor olabilir mi?
BİLGİSAYAR KULLANDIĞINIZ HAYALLERİ NE SIKLIKLA GÖRÜRSÜNÜZ?
Tufts Üniversitesi’nde bir sinirbilimci ve beyni şuur bağlamında ele alan bir roman olan The Revelations’ın muharriri olan Erik Hoel, bunu akla yatkın buluyor. Kısa mühlet evvel kendi yaklaşımını ortaya koyan ‘The overfitted brain: Dreams evolved to assist generalization’ [Aşırı ahenk sağlamış beyin: Hayaller genellemeye yardımcı olacak biçimde gelişti’] başlığını taşıyan bir makale yayınladı. Hoel, “Memeliler durmaksızın öğrenirler. Bir kapatma düğmesi yoktur,” diyor. “Bu yüzden, memelilerin çok öğrenme ya da çok fazla öğrenme meselesiyle karşı karşıya kalacağını ve bununla bir çeşit bilişsel homeostaz* aracılığıyla başa çıkması gerektiğini varsaymak çok doğal görünüyor. Ve ‘aşırı ahenk sağlamış beyin’ hipotezi, organizmadaki öğrenme sürecinin tesirlerinin daima biçimde birebir istikamette ilerlediği homeostazın devam ettiği ve biyolojinin onu daha istikrarlı bir ayar noktasına geri çekmek için uğraş ettiği durumu söz eder” diye ekliyor.
Hoel’in hayal araştırmaları alanındaki yaklaşımıyla ilgili ayırt edici olan konu, düşlerin garip olmasının sırf bir neden değil, birebir vakitte bir gaye da içermesi. Düş görmekle ilgili başka yaklaşımlar, düşlerin neden garipleştiğini gerçek manada pahalandırmıyor ya da sırf onları öbür süreçlerin bir yan eseri olarak görüyor. Hakikaten de düşlerimizin aslında ne kadar garip olduğunu abartmanın kolay olduğunu ve garip düşlerin nadir görüldüğünü belirterek başlarından savıyorlar. Garip hayalleri daha net biçimde hatırlama eğilimi taşısak da, detaylı araştırmalar, düşlerimizin neredeyse yüzde 80’inin olağan aktiviteleri yansıttığını ve tam manasıyla sıkıcı olabileceğini ortaya koyuyor.
Bu durumun altını çizen ‘süreklilik hipotezi’, düşlerin sadece uyanıkken dahil olduğumuz hayatın kabul edilebilir versiyonlarının tekrarları olduğunu savunur. Vardığı sonuç itibariyle, hatırladığımız hayallerin birçok olmasa bile düşlerimizin dişe dokunur bir kısmı bu kategoriye dahildir. Bununla birlikte, süreklilik hipotezi, kimi şeyleri hayallerimizde neden başkalarından daha çok gördüğümüzü açıklamaz. Mesela, çoğumuz olmasa da bir kısmımız çalışmak, oyun oynamak, sinema izlemek ya da bir şeyler okumak için ekranların önünde çok fazla vakit geçiririz. Pekala ne sıklıkla bilgisayar başında olduğunuz hayaller görürsünüz? Süreklilik hipotezi, hayallerdeki faaliyetlerin oranının, uyanık geçen hayatımızdaki oranlarla benzerlik taşıyacağını öne sürer ve açıkçası bu bu türlü değildir.
GERÇEK HAYATIN BİR ALIŞTIRMASI MI?
Başka bir teori kümesi, hayallerin, gerçek dünyada yaşanan olaylarla ilgili alıştırmalar yapmanıza yardım etmek için görüldüğünü öne sürer. Bu teoriler, çoğunlukla uykunun ve bilhassa de düşlerin öğrenme ve hafıza açısından değerli olduğuna ait bulgularla desteklenir. İsveç’te bulunan Skövde Üniversitesi’nde bilişsel sinirbilimci olan Antti Revonsuo, bu niteliğe sahip iki teori ortaya atmıştır. ‘Tehdit simülasyonu’ teorisi, hayallerimizin yüzde 70’lik kısmının neden ıstırap verici içeriğe sahip olduğunu açıklar. Düşlerin fonksiyonunun tehlikeli durumlara ait alıştırma yapmak olduğunu savunur. Daha sonraları, bu teoriyi, düşlerin, genel bağlamda toplumsal durumlarla ilgili uygulama yapmak için görüldüğünü öne sürecek biçimde genişletmiştir. Bu öğrenme teorileri, birebir vakitte neden hayallerde gördüğümüz şeylerin hakikaten de yaşandığına inandığımıza ait bir açıklama sunar: Şayet bu türlü olmasaydı, onları ciddiye almayabilirdik ve düşlerden edindiğimiz öğrenme yeteneğimiz azalırdı.1
Bir öteki teori, garipliğin, beyin faaliyetlerinin bir yan tesiri olduğunu öne sürer. “Rastgele aktivasyon teorisi”, hayallerin, uyku esnasında beynin gerisinden gelen kaotik ve anlamsız bilgilerin kendisine aktardığı rastgele faaliyetlere bir mana kazandırmaya çalışan ön beynimizin bir eseri olduğunu sav eder. Bu yaklaşıma nazaran, garipliğin rastgele bir fonksiyonu bulunmaz. Öteki yandan, beyin sapında gerçekleşen rastgele faaliyet anlamsız olmayabilir. McGill Üniversitesi’nden sinirbilimci Barbara Jones, beynin bu kısmının sevişmek ve koşmak üzere programlanmış davranışları gerçekleştirmek için kullanıldığının ve bu faaliyetlerin sık sık hayallerde canlandırıldığının altını çiziyor.
Hoel, hayallerin garipliğiyle yüzleşir. Hipotezi dolaylı olarak bununla ilgilenmiyor olsa da garipliğe bir ehemmiyet atfeder. Beynin, makine tahsili araştırmacılarını rahatsız eden çok ahenk sağlama üzere bir davranışta bulunmasını önlemeye yardımcı olur. Öğrenme basamağını durdurmak, bir eğitim kümesinin değer taşımayan detaylarında boğulmaya neden olan çok ahenkle uğraş etmenin bir yoludur. Buna rağmen, öbür yollar da mevcuttur ve bu meseleyle gayret etmenin birçok temel yolu, çoğunlukla girdinin çarpıtılmış sürümleriyle birlikte açığa çıkan gürültüyü ortaya koyar. Bu durum, “derin öğrenme” hudut ağını, aslında eğitim kümesinin kendine has özelliklerinin kıymetinden pek de emin olmayan bir hale getirir ve gerçek dünyada daha yanlışsız biçimde işleyecek genellemeler üzerine ağırlaşma muhtemelliğine daha yatkın hale getirir. Bundan dolayı, Hoel açısından birebir fonksiyonu gördükleri için hayaller gariptir; çünkü beynin uyanıkken maruz kaldığı tecrübelerin ‘eğitim kümesine’ çok ahenk sağlamasını engellemek için çarpıtılmış girdiler sağlarlar.
HAYALLER, GERÇEKLERİ AYIRT EDEBİLMEMİZİ SAĞLIYOR
İlgi alımlı bir halde, laboratuvarlarda gerçekleştirilen deneylerde, insanlarda çok ahengin yaşandığı gösterilmiştir ve uyku, çok ahengi ortadan kaldırır. Kısaca söylemek gerekirse, düşler gariptir zira bu türlü olmaları gerekir. Uyanıkken şahit olduğumuz yaşama çok derecede benzeselerdi, çok ahenk durumunu ortadan kaldırmak yerine daha da şiddetlendirirlerdi. Gerçekçi olan hayaller bile birden fazla vakit başımıza gelen olaylarla tam olarak uyuşmaz ve [uyanıkken yaşadığımız] hayatta gerçekleştirdiğimiz faaliyetlerdekinden farklı şeyler içerirler.
Başka hayalde öğrenme yaklaşımlarında gördüğümüz üzere, Hoel’in hipotezi de uykunun ‘çevrimdışı’ öğrenme gerçekleştirmek için kusursuz bir vakit aralığı olduğunu savunur. Çarpıtılmış ya da bozuk girdiler şayet uyanıkken gerçekleşirlerse rahatsız edici ve tehlikeli olabilirler. Ve tahminen de hayallerimizin birçoklarını unutmamızın temel fonksiyonu, onları gerçekte yaşanan şeylerle karıştırmamayı sağlamaktır. Zihnimiz, gerçekle karıştırmamızı engellemek için olaylara dayalı yeni anılar yaratmak değil, hudut ağı parametrelerini eğitmek ister.
Hoel’e, bir insanın en uygun halde ne kadar garip hayal görebileceği hakkında bir fikir edinmek için makine tahsiline bakıp bakamayacağımızı sordum. “Bunu yapabiliriz lakin ben öteki bir istikamete gitmeyi çok isterim” diyor: “Belki de derin öğrenmenin sinirbilim bağlamında dikkat etmesi gereken bir şeyler vardır. Klasik manada ‘dağıtım dışı’ olacak kadar farklı görünen bilgilere ulaşmak istiyorsunuz; lakin datalar onunla ne yapacağınızı bilemeyecek kadar farklı ya da ham olmamalı.”
Bunların tamamı, düşlerin sahip olması gereken en uygun seviyede bir gariplik olduğunu düşündürüyor. Ve maalesef ki, garipliği ölçmek kolay bir şey değil. Hoel, “Neredeyse sanat ya da edebiyat üzere bir şey” diyor: “İyi bir şiir büsbütün saçmalık değildir, birebir vakitte ‘yalnızca çiçeği görmekle kalmadım / çiçek maviydi’ der. Metafor kullanımıyla olguların değiştiği ve dönüştüğü hayati bir alanı işgal eder lakin büsbütün tanınmaz ya da bize yabancı olacak kadar uzak değildir.” “Belki de Lynch mesafesi**, problem çok öğrenme, çok ezberleme ve çok ahenk üzere bu çeşit meseleler kelam konusu olduğunda büyük ve karmaşık zihinlere en çok yardımcı olan şeydir” diye ekliyor.
Hudut ağları beynin mimarisinden ilham alır lakin derin öğrenmenin ortaya çıkışından beridir, bu yapay zekalar ekseriyetle insan kanısının bir modelini çıkarmak ve onu anlamak için değil, daha akıllı makineler yaratmak hedefiyle kullanılır. Ne var ki, derin öğrenmede ulaşılan bulgular git gide daha fazla biçimde beynimizin nasıl çalıştığına ait yeni teorilere esin kaynağı oluyor. Hudut ağlarının da daha iyi öğrenmek için garip, anlamsız örneklerin ‘rüyalarını görmesi’ gerekiyor.
Tahminen biz de bu türlü yapıyoruzdur.
-Jim Davies, Carleton Üniversitesi Bilişsel Bilimler Bölümü’nde profesör ve ödüllü bir podcast yayını olan Minding the Brain’in ortak sunucusudur.
*Homeostaz ya da dengeleşim, etrafında gerçekleşen aksilikler karşısında, hücrenin kendi istikrarlarını müdafaa eforu, değişen şartlarda iç istikrarın faal biçimde düzenlemesi olayıdır. Fransız bilim insanı Claude Bernard’ın tanımlandığı hemostaz sürecinin maksadı, fizikî ve kimyasal tüm dengelerin yerinde olduğu dinginlik durumunu korumaktır. [ç.n.]
**Kevin Lynch (1918-1984) ehil bir Amerikan kent plancısı ve yazarıydı. Lynch, bireylerin kentsel peyzajı nasıl algıladıkları ve yönlendirdikleri üzerine yapılan ampirik araştırmalarla kent planlama alanına değerli katkılarda bulundu. 1990’da kalıcı DNA yapılarının ortasındaki kolay bir benzerlik ölçüsünü tanımladı. Bu, iki parmak izinin ortak olduğu bant sayısının 2 katıdır ve iki genotipin sahip olduğu toplam bant sayısına bölünür. ‘Linç.mesafesi’, eşsiz alellerin vektörleri biçiminde iki genotip verildiğinde, farklılık şu formda hesaplanır: 1 – (ortak alel sayısı)/(genotip başına ortalama alel sayısı). [ç.n.]
Muharririn Dipnotu 1- Neden hayallerimizin gerçek olduğunu kabul ettiğimize dair nörolojik bir açıklama, dorsolateral prefrontal korteksimizin (DLPFC) hayal sırasında (nispeten) devre dışı bırakılmasıdır. Beynin bu kısmı, kısmen dünyadaki gariplikleri tespit etmek için kullanılır. Bu teori, DLPFC’nin gerçek gibisi düş sırasında daha faal olması sebebiyle desteklenir; bu, bir duşta olmanın farkındalığı ile karakterize edilir.
(Çeviren: Tarkan Tufan)
Kaynak:
https://nautil.us/blog/weird- dreams-train-our-brains-to-be- better-learners
Gazete Duvar
