İnsan zihni ve hafızası bir tuhaf, bazen unutarak bazen de hatırlayarak şahsa türlü oyunlar oynuyor. Zihinden ve hafızadan da tuhaf vakit var; peşinden gidip onu yakalamaya uğraşan insanı yaşlandırıyor, bildiklerini unutturuyor.

Vakit ve hafıza, içinde kolay kolay kaybolabileceğimiz bir labirent; bazen hatırlıyoruz, bazen unutuyoruz ve bazen de yanlış anımsıyoruz. Kimi vakit bir âna takılıp kalıyor ve onu yaşamayı sürdürüyoruz, kimi vakit hafızamız boş bir levha hâline geliyor. Neresinden baksanız garip bir süreç.

Georgi Gospodinov, romanlarında bu labirentte gezinen, bu süreci öyküleştiren, hatırlayan ve hatırlatan bir müellif. “Geçmiş satın alan” karakterler yaratırken eski vakitleri yaşatan eşyaları, kıssa anlatıcılarını, günlüklere sığmayan anıları getiriyor karşımıza. Takvim yapraklarını geriye yanlışsız çevirirken “henüz dünyaya gelmemişlerin” hüzünlü ve trajikomik hikayelerini anlatıyor. “Ben varız” diyerek bu kıssaları kurguluyor daha doğrusu. Seyrini bozduğu vakti eğip bükerken dağılmış benliklere, hatırlamaya ve unutmaya mahkûm belleklere gönderme yapıyor.

Gospodinov’un izlediği bu yol, ‘Doğal Roman ve Hüznün Fiziği’nde çok net bir formda görülüyordu. ‘Zaman Sığınağı’ ise muharririn gittiği bu yol sonrası ulaştığı tepe âdeta.

Müellifle tıpkı ismi taşıyan başkarakter, geçmişin labirentinde gezinirken birebir yerde kaybolan ve eski günlere sarılan Gaustin’le karşılaşıyor. Unutanlara şifa dağıtmak, daha çok hatırlamak isteyenlere rehber olmak için “geçmiş klinikleri” kuran ikili, beri yandan elde avuçtakileri muhafaza gayesiyle “zaman sığınağı” hizmeti sunuyor. Böylelikle geçmiş çılgınlığı başlıyor.

‘GELECEĞE VEDA’

Müellif Gospodinov, kitabın teşekkür kısmında bir not paylaşmış: “Düne ilişkin dünyayı seven bir insan için bu kitap kolay olmadı. Bir ölçüde, bir geçmiş duşuna ya da daha çok onu dönüştürmeye çalıştıkları şeye veda olarak görülebilir. Bu manada geleceğe veda olarak da görülebilir.”

Dünde yaşamak, dünü hatırlamak ve geçmişi unutmak ile geleceğe veda, ‘Zaman Sığınağı’nda muharririn ve başkarakter Gospodinov’la birlikte Gaustin’in baş yorduğu temel sıkıntı. İkilinin zamanlararası seyahat yaptığını söylemek klişe bir söz olur. “Başka zamanların” ve “başka odaların sakini olma hayali”nin peşinden gidiyorlar. Her ikisi de geçmiş konusunda saplantılı ancak ortalarında farklar var, bunu Gospodinov’dan öğreniyoruz: “Ben her yerde yabancı kalıyordum, o ise tüm vakitlerde kendini birebir derecede iyi hissediyordu. Ben birtakım yılların kapılarını çalıyordum, o ise çoktan oradaydı, buna kapıyı açıyordu, beni içeri alıp yok oluyordu.”

Vakit Sığınağı, Georgi Gospodinov, Tercüman: Hasine Şen Karadeniz, 296 syf., Metis Yayınları, 2022.

Bir leitmotiv olarak karşımıza çıkan “1 Eylül 1939”, hem öykü hem de Gaustin ve Gospodinov için değerli bir tarih. Bir çeşit zamansal patinaj, bir eşik. Bazen bir hayal bazen de can yakıcı bir gerçek. Yalnızca bunlar da değil; geçmiş odalarında yâd edilenler, Gaustin’in ve Gospodinov’un öyküsünde kıymetli bir yer kaplıyor: “Eski meyhaneler ve eski ustalar artık yok, o anda gelecekte olacak savaş da artık geçti, öteki savaşlar da geçti, tek tedirginlik kaldı.”

“Geçmişe karşı acımasız olmalısın zira geçmiş de acımasız” cümlesi, Gospodinov’un tecrübelerinden süzülüp geliyor ve bahsi geçen tedirginliğe; hatırlama ve unutma ikilemlerine, geçmiş saplantısına ve rötarlı geleceğe veda gerçeğine eklemleniyor. Sonra hayatî bir soru geliyor: “Geçmişin son kullanma tarihi olur mu?” Buna diğerlerini da ekleyebiliriz pekâlâ: Hatırlamanın ve unutmanın bir sonu var mı? Geçmiş değerli bir şey mi?..

Dillendirilen ve dillendirilmeyen bu sorular, Gaustin’in “zaman sığınağı” projesi için bir çıkış noktası oluşturuyor. Alışılmış bir de “geçmişin şimdisinde yaşayanlar” sorunu var: “Her yerde farklı yıllardan meskenler, küçük mahalleler olacak, bir gün kentlerimiz, koca bir geçmiş ülkesi bile olabilir. Hafızası yok olan hastalar için; Alzheimerlı, demanslı, ne istersen. Artık yalnızca geçmişlerinin şimdisinde yaşayan tüm o beşerler için (…) Hafızasını kaybeden bu insanların bugün akın etmesi hiç de tesadüf değil… Bize bir şeyler söylemek için buradalar ve inan bana, bir gün, çok yakında, birçok kişi geçmişe kendi isteğiyle dönecek, hafızasını kendi özgür iradesiyle ‘yitirmeye’ başlayacak. Gitgide daha fazla insanın onun mağarasına saklanmak, geriye dönmek isteyeceği vakitler geliyor. Hoş nedenlerle de değil bu ortada. Geçmişin bomba sığınaklarını hazır etmeliyiz. İstersen onlara ‘zaman sığınağı’ de.”

‘UNUTMAK EMEK İSTER’

“Geçmiş yalnızca başına gelenlerden ibaret değildir, bazen yalnızca hayal ettiklerindir” düsturuyla Gaustin ve Gospodinov birinci “zaman sığınağı”na hayat verip “geçmiş toplayıcılığına” soyunarak insanlara bir modül hatırlatma ve daha rahat unutma imkânı sağlıyor. Başına gelenleri hatırlayanlar ya da diğerinin geçmişine doymak isteyenler ise işi çetrefilleştiriyor. Sıkıntıyı karmaşıklaştıran ve verilecek cevapların ucu bucağı olmayan bir soru daha kapısını çalıyor ikilinin: “İnsan ne kadar geçmişe dayanabilir?”

“Zaman sığınağı”nın konukları, hezimete mahkûm olduğu bir “canavar”la, yaşlılıkla savaşıyor. Unutmaya karşı hatırlayarak direnmeye çalışıyorlar lakin beyhude. Vakit, hafızayı bazen süratle bazen ağır ağır siliyor bazen de “geçmişi mumyalıyor.”

Gaustin’in ve Gospodinov’un yapmaya çalıştığı şey, “geçmişin alanını genişletmek”; 1950’lere, 1960’lara ve 1970’lere hakikat giderek hatırlamaya ve hatırlatmaya uğraşmak. Bu, geriye hakikat yapılan bir uzun uzaklık koşusu; anılar için verilen bir savaş ve insanları hastalıkta da memnun kılabilme, geçmişin şimdisini canlı tutabilme gayreti. Geleceğin başarısızlıklarına karşı, geçmişin başarılarına sarılma ve hafızayı uyandırma uğraşı bir bakıma.

Gospodinov’la birlikte geçmişi daima hatırlamaktan, hatta oraya saplanıp kalmaktan ve hafızasının silinmesinden mustarip bireyler, kendilerini bir kuyuya düşmüş ya da bir mağarada kısılıp kalmış üzere hissediyor. Gospodinov, bu hissiyatın üzerine birtakım sorularla gidiyor: “Orada alamadığım ne kaldı?” ve “Oradan çıkarabildiğim şahıslar ve şeyler, geriye tek bir bakışımla daha yoldayken ölmeyecek mi?” Akabinde bir hezeyan geliyor: “Hayat, vakit yahut yaşlılık, fark etmez, hepsi tıpkı çete, birebir tayfa… Başlangıçta en azından kibar olmaya çalışır, ölçüyle fark ettirmeden usta bir yankesici üzere çalar, ufak tefek şeyler -düğme, çorap, üstte solda hafif bir batma, gözlerde iki derece, albümden üç fotoğraf, yüzler, ismi neydi…”

Bu hezeyan, geçmişin dünyayı ve ömrü fethedişi ya da silinişi ortasındaki noktada dururken unutuş ve hatırlayış bir virüs üzere sağa sola bulaşıyor. Kelam konusu süreçte vakitle beyhude bir yarış kelam konusu; eski devirlerden birini seçme esprisiyle yapılacak geçmiş referandumu, anıları kesim parça toplama, geçmişe duyulan hasreti denetim altında tutma ve Avrupa’yı kasıp kavurmaya başlayan geçmiş çılgınlığını manaya uğraşı, ismi geçen yarışın özünü oluşturuyor. Bu sırada Gospodinov eski Bulgaristan’ı, sloganları, “düşmanlarıyla baş etmek için” yumruklarını sıkan rejimi, ayaklanmaları, şovları hatırlayıp şimdiyi fetheden geçmişe şahit olurken kendisine bir öğüt veriyor: “Unutmak emek ister. Kendine daima bir şeyi unutman gerektiğini hatırlatmalısın. Her ideoloji bu formda çalışır herhalde.”

Huzursuz artık, geri dönülecek keyifli vakitler ve gelecek tedirginliği ortasında salınıp dururken hatırlama ve unutmanın yarattığı hasarı ya da verdiği hazzı anlamaya isteyen Gaustin ve Gospodinov, yakın ve uzak geçmişin kıssaları içinde ayakta kalmaya çalışıyor. İkili, “geçmiş klinikleri”nde ve “zaman sığınakları”nda bunu başaranlarla ve tökezleyenlerle buluşup dağılmaya yüz tutan geçmişi hatırlamaya ve bazen de gelecek yitip gitmek üzereyken anıları yine kurmaya çabalıyor.

Gospodinov, anımsaması ve unutmasının hızlanıp zihninin yorulduğu, geriye gidişinin süratlendiği bu vakit zarfında, “geçmişi geçmişte tutmak için hatırlamıyorum” diyerek açtığı bir öbür cepheyi de duyuruyor: “Geçmiş benim vatanım. Gelecek, yabancı yüzlerle dolu yabancı bir ülke, oraya adım atmam.”

Gospodinov, fonuna Bulgaristan’ı ve Sofya’yı koyduğu ‘Zaman Sığınağı’nda hafızaları silinen ya da silinmenin eşiğine gelenlerin romanını kaleme almış. Hatırlama ve unutmanın tartısının çabucak her satırda kendini hissettirdiği hikâye(ler)de muharrir; yaşlılığı, vefatı, hafıza oyunlarını, şahısların ve toplumların geçmişini derinlemesine düşünen, geçmişin öylece elden ve zihinden kayıp gitmemesi için çaba edenlerle buluşturuyor okuru. “Geçmiş üreten fabrika” ve “zaman yiyip geçmiş üretenler” metaforları ise hem başkarakter(ler)in aksiyonlarını hem de unutma ve hatırlamanın yükünü sırtlananların hâlini en arıduru biçimde özetliyor. Özcesi ‘Zaman Sığınağı’; rüzgârın sokakta savurduğu bir gazete misali uçuşan geçmişle ve ona sıkı sıkıya sarılarak hatırlamaya uğraşanların çabasıyla şekillenen bir roman.

Gazete Duvar