İZMİR – Doç. Dr. Ahmet Uhri’nin kaleme aldığı ‘Anadolu’da Mevtin Tarihöncesi’ okurlarıyla buluştu. ‘Anadolu’da Vefatın Tarihöncesi’, şimdiye kadar bilhassa yeme içmenin tarihçesi bahislerinde çok sayıda makale yazan Ahmet Uhri’nin uzun bir ortadan sonra yayımlanan beşinci kitabı.

Sakin Kitap Yayınları’ndan çıkan eser, Ahmet Uhri’nin doktora tezinden ürettiği bir çalışma. Kitap, “Ölü gömme gelenekleri ve kökenleri” üzerine çalışan bilim insanlarının devam etmekte olan hafriyat ve araştırmaları hakkındaki değerlendirmeleri bir ortaya getirirken, insanlığın geçmişten günümüze kadarki süreçte uyguladığı meyyit gömme adetlerini okuyucuya sunuyor.

Kitabın vefat üzerine felsefi görüşleri barındırmadığını söyleyen Uhri, vefata nasıl karşı durulabileceği ya da mevte karşı insanın halinin ne olacağının bu çalışmada yer almadığını belirtiyor. Vefat üzerine konuşmak ya da yazmanın çoklukla felsefecilerin ya da teologların işi olarak kabul edildiğini söz eden Uhri, “Ölüm üzerine konuşulduğunda ya da araştırma yapıldığında arkeologların da söyleyecek bir çift kelamı var elbette. En azından tarihöncesi periyottan başlayarak insanlığın mevte karşı geliştirdiği edimler üzerine konuşmak sanırım en çok arkeologların hakkı” diyor.

Doç. Dr. Ahmet Uhri

‘ADET DAHA ÇOK MAHALLÎ MEYYİT GÖMME UYGULAMALARIDIR’

İsterseniz şöyle başlayalım: Meyyit gömme geleneği ve meyyit gömme adeti ortasındaki fark nedir?

Adet ve gelenek kavramlarının kapsayıcılığı üzerinden meyyit gömme olgusuna bakıldığında bilhassa arkeolojik açıdan tarihöncesi çağların topluluklarında coğrafik olarak çok geniş alanlarda bir geleneğin kelam konusu olduğunu biliyoruz. Lakin mahallî olarak küçük farklılıkların bulunduğu saptaması yapılabiliyor. Özcesi lokal olarak kalan bu küçük farklılıkları barındıran uygulamaları adet olarak nitelendirirken, çok geniş alanlarda, çok farklı kazılardan misal uygulamaların bulunmasını ise gelenek kavramıyla karşılamak muhtemeldir. Ki ben de kitabımda bunu yaptım ve bu sorunun çok daha uzun bir açıklaması için okuyucuların kitaba bakmalarını rica edeceğim.

Lakin bu hususta yapılan adet ve gelenek tanımlamaları yalnızca bana ilişkin değil. Antropolojiyle ilgilenenler yahut etnoloji konusunda çalışanlar esasen bu tarifleri kullanır. Benim meyyit gömme uygulamaları konusunda yaptığım, yalnızca bu iki tarifi yani adet ve gelenek tariflerini hususa adapte etmek oldu. Unutmadan eklemeliyim ki bu kitap aslında benim doktora tezimden ürettiğim bir çalışma ve tezin teorik kısımlarının oluşturulabilmesi için öncelikle kullanılan terminoloji üzerinde bir uzlaşı gerektiğinden adet ve gelenek üzerinde durulmuştur. Meyyit gömme uygulamaları konusunda daha evvelce yapılmış Türkçe çalışmalarda çoğunlukla adet kavramı üzerinde durulmuş hatta yayınlanan iki kitabın isminde da adet sözcüğüne yer verilmiştir. Meğer adet daha evvel de belirttiğim üzere daha lokal yahut lokal meyyit gömme uygulamaları için kullanıldığında güya daha gerçek bir kullanım oluşuyor. Elbette bu mevzuda tenkitleri olanlar da olabilir.

‘ÖLÜNÜN AKABİNDE MEZARA ÇİÇEK KOYMANIN TARİHİ ÇOK ESKİ’

Vefat olgusuna dair bugün klasikleşmiş pek çok ritüeli tarih öncesi devirlere kadar götürmek mümkün mü? Arkeolojik çalışmalar bu hususta bize neler söylüyor? Tarih öncesinde yaşayan beşerle günümüz beşerinin düşünüş biçimi ortasında bir fark yok diyebilir miyiz?

Fark daha çok teknolojide ve birtakım uygulamaların manalarının değişmiş olmasında. Onun dışında sahiden ortada çok büyük fark yok. Örneğin meyyitin vücudundaki bütün deliklerin tıkanması, dışarıya açık bölgelerin kapatılması temel olarak ruhun içine girecek bir vücut bulamayıp öteki dünyaya huzur içinde ulaşması inancıyla ilgiliyken, sonrasında kimi mana kaymalarına uğramış lakin devam edegelmiştir.

Ayrıyeten ritüel olarak yapılan birçok uygulamayı Orta Paleolitik’in Şanidar Mağarası’ndan başlayarak görmek mümkün. Üzerinde tartışmaların devam ettiği ve uzlaşının sağlanamadığı bir uygulamayı burada örnek vereyim. Bugün Irak topraklarında kalan ve 1956 yılında birinci hafriyat çalışmalarının yapıldığı Şanidar Mağarası’nda bulunan, etrafı taşlarla çevrilerek müdafaa altına alınmış ve çiçeklerle birlikte gömülmüş, olasılıkla bir Şaman’a ilişkin mezar bu hususta tarihöncesinden günümüze ışık meblağ. Meyyitin arkasında mezara çelenk, çiçek üzere şeyler konulmasının kökenlerini bu nedenle çok daha eskiye götürmek mümkün. Bugün mana kaymalarına uğramış bunun üzere birçok uygulama var.

‘DİNİ İDEOLOJİLER 40-60 BİN YIL ÖNCESİNE DAYANIYOR’

Kitabınızın bir kısmında meyyit gömme uygulamaları ortasındaki farklılıkların birebir vakitte dini ve kültürel farklılıklara da tanıklık ettiğini söylüyorsunuz. Bu bağlamda dinî ideolojilerin çıkışına birinci defa ne vakit şahit oluyoruz? Meyyit gömmenin dinle teması konusunda neler söylersiniz?

Meyyit gömme aslında dini ideolojilerin ortaya çıkmasıyla başlamıştır ya da tam karşıtı dini ideolojiler meyyit gömmeyle başlar. Elhasıl ikisi ortasında matematikteki “çift gerektirir” işaretiyle gösterilecek bir durum kelam hususudur. Bunu da Orta Paleolitik çağa kadar geri götürmek mümkün. Toplumsal Antropolog Pascal Boyer’nin bu mevzuda yazdıkları aslında bu çalışmayı hazırlarken benim için yol gösterici oldu. Kendisi dini ideolojilerin tabiatını incelerken dünyadaki bütün dinlerin üç ortak istikametinden kelam eder. Bu iştirakin da en küçük kabile dinlerinden tek ilahlı semavi dinlere kadar tıpkı formda gerçekleştiğini belirtir. Bu üç ortak taraf şunlardır:

• Bir öteki dünya kavramının şu yahut bu biçimde bütün dinlerde olması.
• Bu öteki dünyayla bağlantı kuran birilerinin varlığına inanmak ki bunlara bugün antropolojik olarak büyücü, rahip, şaman, peygamber üzere isimler verilir.
• Üçüncü ortak nitelik de ritüellerin gerçek yerine getirilmesi ve hiçbir değişiklik yapılmadan sonraki jenerasyonlara aktarılmasıdır. Örneğin duayı hakikat okumak, namazı eksiksiz kılmak yahut çok ilahlı dinler için belirtilecek olursa yapılan ritüelin eksiksiz ve hakikat, yani kuralına uygun yapılmasıyla doğal dünyada bir değişiklik olabileceğine inanmak daima bu üçüncü ortak nitelikle ilgilidir. Ayrıyeten bu ritüellerin yazılı çağlardan itibaren metin olarak varlığının korunması ve gelecek nesillere bırakılması nedeniyle, en erken yazılı metinlerden itibaren hiç kusura ya da propagandaya yer vermeyen ve yanlışsız yazıldığından emin olabileceğimiz metinlerin bunlar olabileceği de belirtilebilir.

Sonuç olarak dini ideolojilerin meyyit gömme uygulamaları ile başladığı ve sonrasında gündelik hayatın çok geniş alanlarında yer bulduğu, mitoloji, kıssa yahut öbür telaffuzlarla geliştiği ve bunun 40 ile 60 bin yıl öncesinden beri bu türlü olduğu söylenebilir. Bu durumda Ahmet Arslan hocanın belirttiği üzere topluluklar, uluslar, halklar yahut aklınıza gelecek her türlü cemaat bilgiyle değil inançla, söylencelerle, öykülerle, masallarla ve mitolojilerle kurulur.

Anadolu’da Vefatın Tarihöncesi – Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri, Ahmet Uhri, 228 syf., Sakin Kitap, 2021.

Tekrar kitabınızın “geçiş ritüelleri” kısmında mezarlara bırakılan meyyit armağanlarının somut olarak öteki dünya kavramının bir ispatı olabileceğinden kelam ederken, insanın ölülerini gömmeye başlaması ile ruh ve Tanrı’nın ‘keşfi’ manasında temel bir bağ kuruyorsunuz. Bu bir istikameti ile arkeolojik bir tespit fakat bir istikameti ile de felsefi aslında. Bu mevzuyu okuyucularımız için biraz açabilir miyiz?

Felsefi manada temel soru aslında ilah kavramının bir keşif mi icat mı olduğu olmalı. Bu soruya verilecek muhtemel karşılıklar inanç ve akılla ilgilidir. Sonrasında birebir soru ruh ve din kavramları için de sorulabilir ki bütün bu soruların en temeli aslında bir öteki dünyanın icadı üzerine heyetidir. Örneğin ruh sözcüğünün yaşayan ya da meyyit bütün lisanlarda uçucu bir kavramla etimolojik olarak bağlı olması ruhun bir icat olabileceğinin ve son solukla insan vücudunu terk eden canlılık prensibinin de birebir biçimde düşünülebileceğinin göstergesidir. Buna İngilizce yahut Almanca ruh manasına gelen sözcüklerin etimolojisi en iyi örnek olmakla birlikte Türkçedeki nefes ve ruh sözcükleri de örnek verilebilir. İnanmıyorsanız gidip rastgele bir etimoloji sözlüğüne başvurabilirsiniz.

“Ölünce son nefesini vermek” tabirinde olduğu üzere son nefesle birlikte uçup öteki dünyaya ulaşan bir ruhunuz var. İşte bu tam bir inanç… Çünkü ruhun varlığını en azından doktora seviyesinde ve sitasyon indeksli hakemli bir bilimsel mecmuada yazılmış bir makale ya da kitapla kanıtlayabilen kimse olmamıştır. Lakin inançla ilgili bu bahiste din kitaplarını referans alarak yapılan yorumları hariç tutmak gerek. Çünkü bunlar aslında bilimle değil inançla ilgili. Bunun yanı sıra saçma sapan tanınan astroloji mecmualarında yazılanları ise hiç saymıyorum.

‘ÖLÜYE ANA KARNINDAKİ KONUMUN VERİLMESİ TEKRAR DOĞUŞU SİMGELİYOR’

Anadolu ve yakın etrafında kullanılan gömme tipleri içinde hoker (ölünün bacakları karnına gerçek çekik) gömü hakkında ne çeşit bilgilere sahibiz? Sizce ölüye ana karnındaki durumun verilmesinin gerisinde yatan sebep yine doğuş sembolü olabilir mi?

Çok büyük olasılıkla yine doğuş inancı ile bağlantılı. Yeniden büyük bir olasılıkla meyyit bir gebe bayanın karnındaki vücudun fark edilmesi bu tipten uygulamaların başlangıcını oluşturuyor olabilir. Aslında hoker ve dorsal yani düz biçimde yatırma ortasında sahiden de inanç biçimi olarak çok fark var. Ayrıyeten kültürel olarak da bu farklılık en azından Erken Tunç Çağı Anadolu’su için belirtilebilir. Meyyit gömme uygulamaları farklı olan toplulukların, maddi kültür öğelerinden mimarilerine kadar birçok bahiste farklı oldukları hatta farklı etnik kökenlerden geldiklerini bile belirtmek mümkündür.

‘BÜYÜK KÜPLERİN İÇİNE ÖLÜLERİN KONULMASI EN DEĞİŞİK YÖNTEM’

Son olarak; Anadolu’da mevtin tarih öncesini düşündüğünüzde sizi en çok etkileyen meyyit gömme biçimi nedir?

Bence kendi meyyit gömme biçimim en etkileyicisi. Öldükten sonra başıma gelecekleri kitabın sonunda bir hikaye biçiminde yazarak nasıl gömülmek istediğimi de anlattım. Fakat Batı Anadolu Erken Tunç Çağı üzere bir coğrafya ve vakit diliminden yani günümüzden yaklaşık 5 bin yıl öncesinden bize kalan meyyit gömme teknikleri ortasında pithos gömüler bir öbür deyişle pişmiş topraktan yapılmış büyük küplerin içine meyyitin konulması bence çok ilgi cazibeli bir gömme biçimi.

Bu gömme biçimi kültürel olarak izlendiğinde Orta Anadolu Neolitik devrinin en kıymetli yerleşimlerinden olan Çatalhöyük’teki sepet gömülere kadar ulaşılabilmekte. Hasır sepetler içine konulan çocuk ya da bebek cesetleri hafriyatlarda sepetler organik olduğundan çürüyüp kaybolmuş olsa bile bulundukları yerdeki toprağa çıkan kol örgü halindeki izleri sayesinde bulunabiliyor. Ayrıyeten unutmadan eklemek gerekiyor ki pithos yahut pişmiş toprak bir kabın içine meyyitin konulup defin sürecinin bu biçimde gerçekleştirilmesi için öncelikle çanak çömleğin icat edilmiş olması gerekir. Bu da bir çıkarsama olarak bu çeşitten gömülerin çanak çömlekli Neolitik devirden sonra ortaya çıkmış olabileceklerini akla getirir. Her ne kadar çanak çömleksiz Neolitik devir ve öncesinde Çatalhöyük’te olduğu üzere organik unsurlardan yapılmış sepet gibisi malzemelerin içine gömü yapılmış ve bu uygulama çok eski çağlardan beri biliniyor olsa bile çanak çömleğin dünya üzerinde varlığı yepisyeni bir şey olduğu için o eski uygulamaların pişmiş toprak kökenli kaplara uygulanması yeni inanç biçimlerini ortaya çıkarmış olabilir.

Bunun yanı sıra büyük pithoslara yani küplere hakikat bir geçişin olabilmesi için bu büyük küplerin üretimini gerektirecek bir ekonomik gelişim de gereklidir. Bugün inanç olarak tanımladığımız birçok tarihöncesi uygulama kanımca gündelik hayatın dayatmalarına karşı geliştirilen edimlerden türemiştir. Örneğin eser fazlası olmasa yani artı eser olmasa depolama olmazdı. Depolama için kullanılan çömlekler de bir mühlet sonra giderek daha büyük kaplara evrilmiştir. Bunun delili Neolitik periyodun erken evrelerinde pithos üretiminin olmamasıdır. Münasebetiyle insanın ya da insan topluluklarının ekonomik olarak gelişmişliğine koşut olarak yeni teknolojiler geliştirmeleri, yeni buluşlar yapmaları yahut var olanları daha öteye taşımaları pithos üzere büyük kapların imalinde da karşılığını bulmuş üzere görünüyor. Elbette bunun topluluğun manevî dünyasına da bir yenilik getirdiği söylenebilir.

Gazete Duvar