Sırma Zaimoğlu

Türkiye sanatının nev-i şahsına münhasır kişiliklerinden Komet, 80. yaş gününü Dirimart’ta 12 Aralık’a kadar devam edecek bir fotoğraf standı ile kutladı. Stantta Komet’in fotoğrafına dair tüm detaylar gözlemlenebiliyor; espasa, pentüre ve istikrara verdiği değer, gündelik hayatının rutin imgeleri, bu imgeleri görme biçimi…

Çağdaşlarının tersine sıklıkla orta sınıfı fotoğrafına dahil eden Komet, toplumcu gerçekçi resmi kendi yaşantısından tekrar şekillendiriyor. Burada artık personel ve köylüler yok. Burada sanatkarın kendi dünyası var. Sabah selam verdiği komşusu, galeride konuştuğu koleksiyoneri, akşam zilini çalan apartman vazifelisi var. Üstelik bu imgeler dengeli ve kurallı olmak durumunda da değiller. Resme, fotoğrafın oturmaya en yakın haline, Komet’in tabiriyle “tamlığa” hizmet ediyorlar. Yeni üretimleri dışında Alto Çağdaş çalışmalarını da standa dahil eden Komet, bizlere altını çize çize tamlığı aradığını vurguluyor.

Komet’i bir ekolle, bir etiketle ya da çeşitli genellemelerle tanımlamak çok da başarılı bir sonuç doğurmayacaktır. Kendisinin dünyası daima büyülü lakin ebediyen gelişmekte olan yakalanamaz bir lokomotif üzere. Sözlerle oynamayı seviyor, muhalif olmaya bayılıyor. Onu anlamak, daha doğrusu yakalamak bu nedenle epeyce güç.

Komet’le sanatının en aktüel ve en büyük haline tanıklık ettiğimiz fotoğraf standı vesilesiyle konuştuk…

Komet

Fotoğraflarınızı okumaya nereden başlamalı? Zira fantastik deniyor olmuyor, grotesk deniyor olmuyor… Fotoğrafınızın nasıl tanımlanmasını istersiniz? Düşsel fotoğraflar denilebilir mi?

Aslında bazen grotesk havaları olabilir. Ben gerçekçi bir sanatçıyım, ressamım. Sanatçı olarak da yaptıklarım var, o farklı. Düş, nitekim daha gerçek bir şeydir. Gerçekliğimizi ortaya koyan bir şeydir.

Pekala bunun bilinçaltıyla bağı var mı?

Ferit Edgü standın katalog* yazısında bu sıkıntıya hoş bir yanıt veriyor. Ben düşleri, rastgele bir şeyi resmetmiyorum. Bir şeyler bir şeylere benziyor. Fala bakar üzere fotoğraf yapıyorum yani… Biraz içinde komiklik olsun, romantiklik olsun. Anlatabiliyor muyum? Onlar da kendi karakterimden gelme şeyler.

Fotoğraf ile çağdaş sanatı her fırsatta ayırıyorsunuz, bu ayrımı nerede temellendiriyorsunuz? Pentürle güçlü bir münasebetiniz var mı mesela öncelikle? Çağdaş sanata resmi dahil etmemenizin nedeni bu mu?

Çağdaş sanat nedir?

Çağdaş sanat melez bir sanat. Bu vakit kadar gelmiş bütün referansları kendine dahil eden ancak bunu kullanırken onunla birlikte yeni bir şey söyleyebilen bir sanat biçimi…

Yeni, en çabuk eskiyen şeydir. Mesela bir çatal bile bir beş yüz sene sonra değer kazanıyor. Eski… Onun için ben de eskidikçe değer kazanıyorum. İyi sanat vakte da dayanır.

Burada bedeli belirleyen bir manada da metot değil mi?

Hayır, metot yok. Benim rakibim Piero della Francesca, Bruegel… Onlar önemli, çok büyük. Mağara bölümünü birinci al, bugünlere kadar gel. Greco-Romain fotoğraf; Doğu resmi, Batı resmi. Yeterlisi duruyor. Her vakit yeterlisi var bu işin. Berbatı de var.

‘YÜZYILLARDAN SÜZÜLÜP GELEN ŞEYLER VAR’

Lakin bazen berbatı de duruyor.

Durmaz berbatı.

Durmaz mı?

Yüzyıllardan süzülüp gelen şeyler var. Kötüsünü çabucak görüyorsun esasen müzelerde. Uygunlar çabucak belirli oluyor. Picasso’nun da her resmi iyi değil. Veyahut Rembrandt’ın da her resmi birebir değildir. Çok büyük ustalar var. Velázquez var. Bunlara özeniyorum, olağan ki yani; bir Piero della Francesca var… Bir Pierre Bonnard var mesela, gerçek ressam.

‘MAX ERNST BENİ ETKİLEYECEK DÜZEYDE DEĞİL’

Artam’da hakkınızda çıkan Değer Giray imzalı bir yazı var; notlar aldım o yazıdan. Doğru/yanlış olarak cevaplamanızı rica edeceğim. Giray demiş ki “Max Ernst en sevdiği ressamdır”. Ve diyor ki, en çok etkilendiğiniz eser de “Ernst’in Yağmurdan Sonra Avrupalı” işiymiş.

Bu türlü bir şey söylemedim hayatım boyunca. Max Ernst beni etkileyecek düzeyde değil. Sürrealistlerin ressamlarından çok müellifleri uygundur. Yani sürrealist pek beğendiğim ressam yok.

Yeniden yazılardan devam edecek olursak; Panik Grubu’na katılmanızla birlikte o dönemki happeninglerden etkileniyor ve fantastik fotoğraf yapmaya başlıyorsunuz. Bu hakikat mu?

Ben fantastik iş yapmam. Fantastik fotoğraf hiç yapmadım. Bu türlü saçma sapan deforme olur figürler; burun, çene, ağız yüz uzar, fantastik onlara denir yani. Böcekler möcekler… Öykü sahiden uzaklaşır. Ayrıyeten Panik kümesine katılmadım ben, fakat panikçiler en yakın arkadaşlarım oldu. Birlikte birçok sergilerimiz oldu. Onların bütün aktivitelerine katıldım. Uzun yıllar tıpkı galeride çalıştık. Tekrar ayrıyeten stuationist olarak hiçbir etiketi kabul etmiyorum.

Mitolojik işler yaptınız mı hiç? Bir başyapıtınız olduğu yazıyor; Kentaur isminde. Bu iş Anadolu, Yunan ve Mezopotamya mitlerinden etkilenerek çıkmış. Biraz bahseder misiniz?

O denli bir şey yok ki! Ne demek Kentaur onu da bilmiyorum. Ne ilgisi var? Metot yok. Kurumsal ya da kuramsal bir şey bulamazsın bende. Lakin bütün sanat tarihini iyi bildiğimi zannediyorum, eski ve yeni. Hepsinin mirasçısıyım yani. Bütün kültürün de mirasçısıyız bildiğimiz kadarıyla. Bu ortada da görsel kültürü çok iyi bildiğimi düşünüyorum.

İyi bir pentürde sizin için vurucu olan üç şeyi söyler misiniz? Bu olmazsa olmaz, bu yüzden iyi bir fotoğraftır diyebileceğiniz?

O denli bir şey yok. Morandi hayatı boyunca tahtadan natürmort modelleri koyuyor. Hepsi tıpkı şey neredeyse. Bir fotoğraf oluyor. Bir sanat yapıtı oluyor. Bir tamlık yani. O tamlığı yakalamanın bir ton değişik yolu var. Boş bir tuval; bembeyaz, bir tamlıktır. En ufak bir şey onu bozuyor. Sonra o tamlığı yakalamaya çalışıyorsun.

‘BEN UÇARI KALPLİ BİR BEŞERİM…’

Pekala sanat üretiminin samimiyetinde bohem kaide mıdır?

Yok, o denli bir kaide yok. Ancak ben bohem yaşadım. Ona özendim. O romantik zira. Ben uçarı kalpli bir beşerim, meraklı…. Karakter sıkıntısı.

Romantik demişken bir mühlet tıpkı konutu paylaştığınız Mübin Orhon’dan bahsetmesek olmaz diye düşünüyorum. Biraz anlatır mısınız, nasıldı birinci Paris yıllarınız?

Mübin iki kere geldi Türkiye’ye. Birinde babası ölünce gelmişti. O vakit Çiçek Pasajı’nın üstünde edebiyatçılar lokali vardı. Bir gün oraya gittim. Baktım, Edip Cansever ve Selahattin Hilâv oturuyorlar. Yanlarında birisi var, bir beyefendi. Beni çağırdılar. O denli tanıştık. Sonra beni çok sevdi, daima birlikte olduk o ortalar. Uzun süre. Beni her tarafa götürdü, bütün ailesini tanıdım. Kaptan ağabeyi, ablası vardı. Bir arada çok içtik. Beni de sevdi.

Bir de babasının vefatından sonra, askerlik için gelmişti. Sen necisin diyorlar, kırk iki yaşında… Ressamım, diyor. Bize savaş fotoğrafları yap, diyorlar. Devasa kâğıtları hazırlatıyorlar.

Mohaç Meydan Muharebesi, diyor fotoğrafına. Askeriyeden sonra onlar tuvale yapıştırıldı. Melda Kaptan, İlhan Koman’ın karısı, terzidir. Modacıydı. Nişantaşı’nda yeri vardı. Orada stant açıldı onlarla. Sonra taklitleri çıktı, güya o vakitler yapmış. Öbür fotoğraf yapmadı o sırada. O devir atölyesini, her şeyini yitirdi. Her şey gitmiş, dağılmış, yağmalanmış… Bir yer bulana kadar bende de kalabilir diye haber gönderdi. (Paris’ten bahsediyor) Gidince Mübin’de kaldım. Bir yatak, küçük bir yatak var köşede. En berbat vakitlerini yaşıyor, dışarı çıkmıyor. Bir masa var, guajlar yapıyor. Birkaç tuval var köşede. Bazen galericiler gelip bir şeyler alıyor, o guajlardan filan. O denli bir hayat… Sonra bakanlıklarda çalışan dünya tatlısı bir bayanı tanıdı, Marie France. Yüksek memur. Onunla birlikte olmaya başladılar. Kış çok sert. Mübin’e de biraz can geldi, tuval de yapmaya başladı. Sonra bir yere taşındılar; bir kat konut, bir kat atölye olan. Üst katından bir Amerikalı ayrıldı, Mübin orayı bana ayarladı. Ben de oraya gittim. Daha sonra oraya Nazım Hikmet’in oğlu Mehmet, karısı Münevver Hanım da taşındı. Sonra Sinan Bıçakçı taşındı. Uzun yıllar oralarda kaldık. Mübin natürel ki beni etkiledi.

Birinci ne vakit “Ben neredeyim, benim sanatım nerede duruyor, ben kimim?” dediniz?

1971’de gittim, 1941 doğumluyum. Otuz yaşında gitmişim. Zati kendimizi ressam olarak görüyorduk. Ancak ben avangart çalışmalar da yapan birisiydim. Orada da devam ettim bunlara. Burslu gittiğimiz için okula da yazılmak lazımdı. Orada Hoş Sanatlar’a konuk öğrenci olarak yazıldık. Hâlâ 68 havası vardı orada… Yaptığım şeyleri hocalar da çok beğendi. Yavaş yavaş figüratif fotoğraf de yapmaya başladım. Onlar beğendiğinde çeşitli salonlarda sergiledik. Burs bitti, bir bayanla bir arada yaşıyordum Isabelle diye. Burada çok ülkülerimiz vardı. Mehmet’ler filan dönmüşlerdi. Ben de biraz geç olarak döndüm, baktım hiç kimse yüzümüze bakmıyor. O sırada ben de fotoğrafla yaşayabilecek duruma gelmiştim. Isabelle’e tembih ettim, gelme diye. Geri döndüm Paris’e. Biraz da borcumuz vardı devlete. Enflasyon münasebetiyle daha kolay kolay ödedik borcumuzu.

Sonra dediniz ki tamam, ben burada iyiyim…

Zira orada değerli stantlara katılmaya başlamıştım, galerilerde stantlar açmıştım. Türkiye’deki birinci standımı de Maçka Sanat Galerisi’nde açtım. Artık gençler on sekiz yaşında açıyorlar. Biz fotoğraf satmayı falan düşünmüyorduk alışılmış. Benim birinci ferdî standım 1974’te Rouen kentinde oldu.

Sizin fotoğrafınızı tanım etsem vakit ve yerden sıyrılmış, gündelik hayat figürlerini tiyatral sahneler üzere sunan fotoğraflar olarak yorumlarım. Ancak figürlerin kimilerine bakıyorum, orta sınıf aydın bayanlar, bürokratlar, kodamanlar… Bildiğimiz formlar, sürprizli değiller. Kimileri o kadar net ki…

Olağan, yaşadığım şeyler yani. Figürlerde tiyatral bir hava var olağan ki. Hayat da o denli değil mi biraz? Ben fotoğrafımı kendi yaşadığıma nazaran yapıyorum. Bir de abartıya kaçmak istemiyorum. Bazen hafifçe kaçsam da…

Geçtiğimiz günlerde bir beyefendi bir fotoğrafımı getirdi. Maçka Sanat Galerisi periyodundan. Bu fotoğraf ondaymış, vaktiyle oradan almış. Koleksiyoncu. Fotoğrafta hayaletler var, kimi yerler gri üzere lakin renkli. Burada bir kıssa var işte. Fotoğraftaki çocuk kravatlı mesela. Niçin köylü resmi yapmadı, dediler yıllarca. Sosyalist olacaklar ya bunlar. Kendileri köylü bir de. O vakit köy romanı yazılıyor. Ona karşı kente karşı bir savaş var. Köylü resmi yapmadığım için bile eleştirildim.

Toplumcu gerçekçi diyoruz…

Güya…

Neden herkesin tabir usulü birebir olmalı? Bu istek niçin? Lakin o vaktin da hiti o…

Evet. Mesela bizim komünistler Kafka’yı bile iteklerlerdi. Selahattin Hilâv’ın çok hoş bir yazısı vardı. Zihin Kuşları’nın girişinde, Leyla Erbil’in. Dün elime geçti kitap. Şöyle bir göz gezdirdim. O çok iyi anlatıyor. Zihin Kuşları’nın önsözü… Çok iyi açıklıyor birtakım şeyleri.

Şiirle de güçlü bir münasebetiniz var. Fotoğraflarınızda şiirlerinizdeki üzere alegoriye başvuruyor musunuz?

Bütün fotoğraflarımda yok. Lakin birtakım figürlerde olabilir.

‘FELSEFECİ OLMAK İSTERDİM…’

Tek bir meşgale bulmak zorunda olsaydınız hangi disiplini seçerdiniz? Şiiri mi seçerdiniz, resmi mi seçerdiniz? Farklı metotlarla, çağdaş sanatla mı ilgilenirdiniz?

Çok iyi şairler var. Çağdaş sanatçı da olmak istemezdim. Yorucu. İyi ressamlar var. Onu da olmak istemezdim. Felsefeci olmak isterdim. Bir İdeoloji öğretmeni olacak biçimde. Olağan değerli felsefeciler var ancak ben de düşünmek isterdim. Bakkal olmak isterdim, ne bileyim? Keyfime nazaran bir şeyler yapmak isterdim, yorulmadan… Bu esnada da okumak. Olağan iyi resmi de seviyorum ben. İyi fotoğraflarla dolu bir müzede yönetici olup onların içinde yaşamak da isterdim. Fakat fotoğraflar benim beğendiğim fotoğraflar olacak.

Standa dönecek olursak, fotoğrafların bir kısmı Alto Çağdaş çalışmalar olarak isimlendirilmiş. Kökeni nedir?

2000’in başında başladım o tip çalışmalara. 2004’te Berlin’de bir stant açtım. 2005’te Dirimart’ta açtım. Mesela beyaz üstüne beyaz, o birinci yaptıklarımdandır. Özellikle beyazlarda az evvel de bahsettim; her şey tamdır. Beyaz en kirlenebilir şey. Muhakkak bir mantığı kıran bir fotoğraf. Fakat mantığı kırdığı vakit o da bir mantığın içine giriyor. O tip fotoğraflar vardı… Şöyle hicivli bir yazı yazmıştım: “Bu çalışmalarda şeylerin şeylerle olan kırılgan münasebetlerinin espasın entegrasyonunu yoksadığını görüyoruz. Böylelikle şeylerin şeylerle özgür ve ödünsüz diyaloğu bizi fenomenolojik, hasebiyle var olmuş olanın çoklu birlikteliğini sorgulayan bir alana götürüyor. Soru sordurmadan kendi kendileriyle, kendi kendilikleriyle var olmayı gerçekleştiren form ve oluşlar, bize kendilerini kabul ettirebilmek için beklenmedik şovlarda bulunuyorlar. Bunun daha radikal ve somut olarak ortaya çıkması için klasik yağlı boya, tuval medyumu kullanılıyor. Çağdaş ötesi reprezentatif şov geri çekilerek Alto Çağdaş bir epistem öngörülüyor. Cazip bir anti yerleştirme, bizi yeni bir varlık entitesiyle karşı karşıya bırakıyor. Kaygısız bir “Dasein” durumu içinde ışıklı bir ruhla yıkanmak için ortada hiçbir mazeretiniz kalmıyor.” Doğal biraz dalga geçiyorum burada yazarlarla.

Bu bir olaydan tanıdık geliyor… Bir dergiye bir profesör yazı yolluyordu…

Sokal, biliyorum, Türkçeye de çevrildi. Alan Sokal. Bu bütün dünyada bu türlü işte. Bir jargon var, onları kullanarak… Türkiye’de de var o denli eleştirmenler. İlla her standın bir ismi olacak. Bazen, ne isim koyalım, diye soranlar oluyor.

Standa isim vermemeniz çok tutarlıydı… Bir açıklama bile yaptınız…

Bir şeye destek olursa şayet, kullan sahiden. Ancak onun üzerine yazı yazanlar da yazıyorlar da yazıyorlar. Bazen hiçbir şeyin üzerine de bir sürü şey yazılabilir yani…

Fotoğraflarda sıklıkla orta sınıf figürler görüyorum. Ve bayanlar çoğunlukla. Bunların özel bir yeri var mı?

Kapitalistler yok mu? Bazen oluyor, onlar da oluyor.

Çeşitli beşerler ancak birçok aslında bilindik, gündelik figürler…

Natürel. Çeşitli beşerler, karşılaştığımız beşerler.

Olağanda bir resmi çıkarmanız ne kadar sürüyor?

Belirli olmuyor işte. Daha evvelden karar vermediğim için.

Son olarak size beş söz vereceğim, karşılığında kısa yanıtlar bekliyorum. Sonra da sizden beş söz rica edeceğim.

Melankoli?

Müzik ismi.

Rakursi?

Severim.

Nihilizm?

O kadar ileri gitmem.

Dantel?

Ay!

Post-Truth?

İnsan ötesi mi oluyor, ne oluyor bu?

Hakikat ötesi çağ?

Aman uzak dursun.

Sizden beş söz istiyorum son olarak.

Ah, oh, eh, of, tüh tüh.

* “…Gerçeküstücülük bilinçaltına verdiği değerli yer münasebetiyle; şiirde, hikayede, hatta o pek ilgilenmedikleri romanda; bilhassa sinema ve fotoğrafta düşler dünyasına büyük yer verir. Chirico’nun metafizik fotoğrafları, Dali’nin Magritte’in gerçekliğin mantığını altüst eden tabloları…çoğu kere düş sözcüğüyle açıklanmıştır. Meğer, düşün geniş manasında değil, en dar manasında (yani uykuda görülen rüyanın) kendine has bir yeri ve lisanı vardır. Bu ressamların hiçbirinde göremeyiz bunu. Komet’in fotoğraflarından kelam ederken eleştirmenlerin düşten bahsetmeleri, bu eski alışkanlıktan olsa gerek…”

Ferit Edgü

Galeri Nev İstanbul “Komet’in Fotoğraflarının Önünde ve Ardında” Standı Katalog Metninden, 2000.

Gazete Duvar