Brenda Lozano’nun ‘İdeal Defter’ isimli romanı, Nergis Gürcihan çevirisiyle Notos Kitap tarafından raflarda yerini aldı. Klasik manadaki roman kurgusundan uzak, modüllü bir yapıya sahip olan kitap, sevgilisinin dönüşünü bekleyen bir bayanın içsel seyahati üzerinden hayata dair çok taraflı bir anlatı sunmakta.

Brenda Lozano, 1981 yılında Meksiko’da doğdu. Edebiyat eğitiminin akabinde FONCA Genç Yaratıcılar bursu kazanan muharrir ABD, Avrupa ve Güney Amerika’daki müelliflik programlarına katılarak birçok antolojide yer aldı. Editörlük ve gazetecilik yapan müellifin birinci romanı ‘Todo nada’ 2009 yılında, ikinci romanı ‘İdeal Defter’ ise 2014 yılında yayımlandı. Bunların dışında müellifin 2017 yılında yayımlanan bir hikaye kitabı ile 2020 yılında yayımlanan, tekrar Notos Kitap tarafından yayına hazırlanmakta olan bir romanı mevcut.

“Bugün bir cüce bana gülümsedi” cümlesiyle başlayan ‘İdeal Defter’, birincinin teknik özellikleriyle ön plana çıkan bir metin çünkü klasik manada bir roman kurgusuna sahip değil. Öte yandan, betimleme, ruhsal analiz üzere bilindik ögelere yer vermiyor. Bilakis, modüllü bir kurgusu var. Birinci tekil şahıs lisanıyla ve kahraman bakış açısıyla yazılan metinde anlatıcı hariç karakterin olup olmadığı dahi tartışılır zira ismi geçen herkes tiyatro sahnesinde yer yer beliren figüranlar üzeredir adeta. Tekrar de kurguda iki kişi ön plana çıkmaktadır, birincisi kahraman/anlatıcı bayan. Ötekiyse, art kapakta da yazdığı üzere “annesinin anısının izinde” bayanı Meksika’da bırakıp ülkesi İspanya’ya bir müddetliğine dönen Jonás. İkisinin tanışması iki farklı olaydan sonra gerçekleşmiştir: Birincisi bayanın ağır bir kaza geçirip uygunlaşması, ikincisi Jonás’ın annesinin vefatı. Bu olaylardan sonra tanışan adam ve bayan, bir ay sonra Meksika’da birlikte yaşamaya başlamış lakin Jonás akabinde İspanya’ya gitmiştir. Bu ana eksen etrafında gelişen romandaki tali olay, bayanın ülkü defter arayışı denilebilir. Bu arayış, anlatının pek çok yerinde karşımıza çıkmakta çünkü ülkü defterin özelliklerinin belirtildiği ve tarifinin yapıldığı pasajlarda ideal-arzu-gerçek çatışması da okura aksettirilmekte. “İdeal olan her vakit gerçeklikten daha büyük ya da daha küçüktür. Ülkü olan farklı bir boyuttadır.” (s.44)

Tekrar bu bağlamda zaman-bellek-hatıra-aile kavramları da iç içe geçerek anlatıya dahil olmakta. Lakin bu irdelemeyi birçok vakit direkt değil imgeler vasıtasıyla yapmayı tercih ediyor Lozano. Romanın birinci sayfasında karşımıza çıkan cüce, bazen şık giysisiyle bazen de baba kimliğiyle kızını elinden tutarken beliriyor sayfalarda. Buradan hareketle “Doğanın tıpkı şeyi farklı boyutlarda yapma eğilimi neden?” diye soran anlatıcı, normları masaya yatırıyor.

“Cüce olan. Küçük olan. Normlara nazaran ufak kalan. Değersiz olan. Farklı boyutlara sahip olan. Nedense hoşuma giden kıssalar daima küçük şeylerden oluşuyor. Detaylar. Kayda bedel olmayan şeyler. Bugünlerde beşerler büyük şeylere ilgi gösteriyor. Büyük konular, büyük satışlar, muvaffakiyet. Işıklar, röportajlar, flaşlar. Meşhur olmak. Şöhrete dayalı nem. Tahminen de sistemi baltalayan küçük olandır. Normların mütevazı boyutunda yaşayanlar. Tahminen de bu zamanın kahramanı cücelerdir.” (s.95)

Ülkü Defter, Brenda Lozano, Mütercim: Nergis Gürcihan, 176 syf., Notos Kitap, 2021.

Bu doğrultuda gündelik olanın, gündelikliğin içerisinde norm dışı olduğu için kıymetsiz gözükenin, kayıp vaktin peşine düşüyor. Diğer bir deyişle, gündelik hayat içerisinde yakaladığı gerçek yahut hayal eseri birtakım kavramları imgeleştirerek bir poetika kuruyor üzere fakat bu poetikanın çift veçheye sahip olduğu söylenebilir: Birincisi, Georges Perec’in ‘Bir Paris Semtinin Tüketilme Denemesi’ isimli, birtakım sıradan olayları saatiyle kaydettiği küçük hacimli yapıtında olduğu üzere sıradanın kurgusallığını vurgulamak. İkincisi ise bunun düşünsel boyutunu katmanlaştırmak. Örnek vermek gerekirse, yüksek sesle haber dinleyen komşusundan muhabir cinayetlerinin yüzde doksan beşinin çözülemediğini öğrenir bayan. Lakin bu türlü sıradan olayları kesim parça metne yediren Lozano aslında siyasi bir tenkit yapmaktadır. Bu siyasi tenkit, romanın sonuna hakikat ağırlaşır. Meksika, son yıllarda doksan bin mevtin yaşandığı, bayan haklarının hiçe sayıldığı, basın özgürlüğünün olmadığı bir ülke olarak karşımıza çıkar. “Felaketler toplumsal kuvveti doğruyorsa bunu siyasete de uygulayabilir miyiz?” (s.97) diye sorar anlatıcı. Birinci romanın Cervantes’ten evvel, X. yüzyılda Japonya’da bir bayan, Murasaki Shikibu tarafından yazıldığını, İspanya’nın yeni lisanında birincinin Rahibe Juana’nın yazdığını, İo’nun ise kumlara yazdığını belirterek “Üç bayan sözleri dönüştürdü” (s.98) diye vurgulayarak eril tarihin yanlış kurgusuna dikkat çeker. Cüce, kırlangıç, elektrikli kalemtışra üzere kavramlarla Proust, Kafka, Pessoa üzere birçok yazın insanına yapılan göndermelerle epeyce ferdî bir roman üzere görünse de ‘İdeal Defter’ toplumsal istikameti kuvvetli bir eser. Öte yandan Shakespeare’den Pessoa’ya kadar birçok ismin geçtiği metinde tahminen de en çok vurgulanan Proust’tur. Onun en sevdiği kuş olan kırlangıç da metinde çokça karşımıza çıkar. Lakin bu müsabakalar bir laytmotif olmaktan uzaktadır zira okurun imgeyle her müsabakası farklı bir biçimdedir. Böylelikle hem bir döngü hem de bir dönüşüm kelam mevzusudur. Döngü, dönüşümü sağlayan sistemken dönüşüm de lisan vasıtasıyla gerçekleşen bir olgudur:

“Örneğin Daphne bir ağaca dönüştü. Dönüşümü ceza değildi. O kadar çok dilek ediyordu ki sonunda gerçekleşti. Sözleri ona dönüşümü getirdi. Dönüşüm bir karakterin öyküsünün devam etmesidir: Ceza da olabilir, armağan da. Yazılı sözcük de tıpkı güce sahip midir, sözler bizi değiştirebilir mi? Yazmak ve okumak bizi dönüştürür mü?” (s.75)

Bu kavramların rollerinin romanın sonunda daha açık bir hal aldığını da belirtmeli. Öte yandan bahsedilen tüm bu kavramlar hem ferdî olanın potasında erir hem de dil/langue-dil yetisi/langage-kurgu/fiction üçgeninde irdelenir. Özne, yüklem, sıfat üzere lisan bilgisine dair ögeler gündelikliği tahlil etmek için birer enstrüman olarak kullanılır. Anlatıcı, gerçeğin karşısına kurguyu koymayı tercih eder ancak onun kurgu tarifinin kerterizi işe yaramazlıktır. Böylelikle çağdaş hayatın bütün direttiklerini paranteze almaya çalışan bir düşün insanı üzere de davranır. Kişiselden toplumsala, toplumsaldan kişisele, kurgudan gerçeğe, sahiden istek edilene, istek edilenden mefkureye geçer ve hepsini kıyaslarken bu türlü kesimli bir anlatı içerisinde cem etmeyi başarır muharrir.

Son olarak, bekleyiş temasına da değinmekte yarar var çünkü romanın merkezinde de bir bekleyiş kelam konusu. Jonás’ın yokluğunda sık sık anne-sevgili çatışmasına değinir anlatıcı. Bu çatışmalardan hareketle de aileyi masaya yatırır. Ailevi ilgiler, arkadaşlık alakaları geçmişle harmanlanırken kayıp vaktin izi de sürülmüş olur. Böylelikle duyular da müdahil olur: Bir fotoğraf, bir müzik, bir koku da kurguda bir rol üstlenir. Yeri gelir bir fotoğrafın ölümsüz olduğu söylenir, yeri gelir geçmiş bir müzikle şimdiye siner.

“Çerçeveler isimler üzere: Beşerler hayatta ya da ölmüş olabilir ancak o anda fotoğrafın içindeler, şimdiki vakit. Şişerek yayılan isim, geniş vakit, çerçeve, ismimizi oluşturan durağan harfler. Rahatsız edici biçimde ölümsüz.” (s.69)

Bu minvalde anlatının vakti yer yer geçmişi sırtında taşıyan daima bir şimdiki vakte dönüşerek mitolojik/destansı bir boyut kazanır. Hakikaten antik destanlardan, Odysseus’u bekleyen Penelope’den de bahsedilir, Jonás, yani Yunus, isminin dini mitolojik boyutu da yansıtılır.

Bu özellikleriyle incelemesi sıkıntı bir roman olarak karşımıza çıkan ‘İdeal Defter’, pek çok noktaya temas eden teknik bakımdan alışılmışın dışı bir roman olarak tıpkı anlatıcı üzere okurun da “Yaklaşıyor muyum, yoksa uzaklaşıyor muyum?” cümlesini sıklıkla sormasını sağlayan bir metin olarak karşımıza çıkmaktadır. Tahminen de romanı tekrar romana dair bir alıntı en iyi formda açıklar:

“O kadar çok sorum var ki. Hepsi de işe yaramaz. Cevaplardansa soruları tercih ederim. Seyir halinde olmak en güzeli, pencereleri açarsın ve rüzgâr saçlarını dağıtır.” (s.71-72)

Gazete Duvar