Yirminci yüzyılın en tesirli düşünürlerinden biri olan John Dewey, tecrübe metafiziği olarak nitelenen felsefi anlayışı üzerine yeni teoriler ortaya atan ve bu anlayış ile farklı disiplinleri karşılaştırıp bir ortaya getirerek yeni bir mana yaratmaya uğraş eden bir müellif olarak dikkati çekiyor. Şu günlerde Vakıf Bank Kültür Yayınları’ndan çıkan son çalışması ‘Deneyim Olarak Sanat’ isimli kitabında, tecrübe olgusunu bir estetik bakış açısı üzerinden yorumlayan ve sanatın, bu ağırlaşma süreci sonunda yepisyeni bir çerçeve içinde var olduğunu söyleyen müellif, temel bir etkenden yola çıkarak teorisini sunar.

Dewey’e nazaran tecrübe, insanın sırf tabiatla (çevreyle) kurduğu bağdan hareketle açıklanamaz. Bu ilgiye kültürü de katmak gerekir. Sonuçta insan, içinde doğduğu kültür üzerinden bir mana yaratır ve bu mana, nitelenebilen bir tecrübe üzerinden bütünlüğe kavuşur. Bu noktada ise sanat ortaya çıkar. Hâlihazırdaki –belirli- tecrübenin yine ve özgün bir biçimde ortaya çıkmasına sebep olur. Dewey, bahse bahis olan çalışmasında, bu niyetini kanıtlamaya uğraşıyor.

Dewey’in bu çalışması, 1931 yılında Harvard Üniversitesi’nden davet alması ve toplamda on konuşmalık bir konferans dizisi vermesi üzerine ortaya çıkıyor. Sanat ideolojisi üzerine bir içerik oluşturması istenen Dewey, bu konuşmalarda uzun yıllar üzerine çalıştığı tecrübe olgusunu, sanat kavramı ile bağıntı kurarak açıklamaya girişiyor.

Tecrübe Olarak Sanat, John Dewey, Tercüman: Parıltı Küçük, VakıfBank Kültür Yayınları, 2021.

Organik varlığın ontolojisi, maddi ve manevi alakasından hareketle düşünmeye başlayan muharrir, tecrübe sahibi olmanın özelliklerinden bahsediyor. Sözün biçimi, formun niteliği ve sanatın biçim alması sonrası ideolojinin dehlizlerine uzanan Dewey, kültürün gücünü de su yüzüne çıkarıyor. Totalde, tecrübenin insanın varoluşu ve biçimlenişinden çok, kültür tesiri altında bir niteliğe kavuştuğunu düşünen müellif, sanatın bu bağlamlarla bağını mercek altına alıyor.

Dewey’in yapıtı, teorik bağlamda düşünüldüğünde, kapsamlı ve derin bir fikrin eseri olma özelliği taşıyor. Çünkü müellif, sık sık şuurun kıymetinden ve bu özelliğin insan hayatına olan tesirinden kelam ediyor. Hayatın, insan şuuruyla olan alakası, müellif için berrak bir mevzu. Münasebetiyle bunun birinci etapta tanımlanması ve yeni bir niyet biçiminde –en azından insanın kendisine- tabir edilmesi gerekir. “Kendilerini meydana getiren toprak, hava, nem ve tohum etkileşimleri hakkında hiçbir şey bilmeden de çiçeklerden zevk alınabilir. Ama bu etkileşimler hesaba katılmadan çiçekler anlaşılamaz, meğer kuram bir manaya meselesidir” diyen muharrir, bu manaya biçiminin sanatla direkt bağlı olduğunu söyler. Ona nazaran sanat, -yalnızca- hissel bir konu değildir. Alıcı, yapıtı “deneyimleyebilmek” için estetiğe dair fikir sahibi olmalıdır.

Dewey, sanatı alımlama konusunda bireyin estetik algısının yüksekliğini savunurken, tecrübenin niteliğiyle benzerlikler kurar. Tecrübe olgusunu, “artmış canlılık” olarak tanımlayan muharrir, kişinin kendisini duyguya veya tümden kişisel olana değil, dışarıya, çevresel olana teslim etmesini argüman eder. Ona nazaran tecrübe, bir alışveriş sıkıntısıdır. Tıpkı estetik bilgisi üzere tecrübe de süreç içinde ve gerek objeler gerekse de olaylar dünyasına girişken bir formda öğrenilir. “Deneyim, organizmanın ‘şeyler dünyası’nda gayret ve başarılarıyla tatmin olması demektir. Bu bağlamda tohum halindeki sanattır. İlkel formlarında bile, estetik tecrübe dediğimiz o nefis algının yaşanacağı vaadini taşır” diyen muharrir, tecrübenin ritmik ve organik yanını işaret eder.

Müellif, bir bireyin ömürde insan tecrübelerine odaklandığı rahat bir formda sanatın kaynaklarını görebileceğini sav eder. Ona nazaran, bir futbolcunun alanda şık bir çalım atmasını izleyen kalabalıklar veya bir bitkiyi keyifle eken/sulayan bir bayanı izleyen kocasının bakışları, fırlayan alevleri gören bir çift göz sanatın kaynaklarıyla insan tecrübeleri ortasındaki direkt alakayı öğrenmek isteyen bir kişi için biçilmiş kaftandır. Lakin sırf “gözlem” yetmez. Bu niyetini, Parthenon’un büyük bir sanat yapıtı olması fikrinden hareketle açıklar. Müellife nazaran, eser büyük bir çalışmadır ama sadece “bir insanın tecrübesi haline geldiğinde estetik durum kazanır.”

Dewey’in, ‘Deneyim Olarak Sanat’ kitabı, katmanlı ve derin bir metin… Üzerine düşünülmesi, tekrar tekrar okunması ve gerçek kavrama biçimleri üzerine uğraş verilmesi gereken bir kitap… İlerleyen vakit farklı okumaları da peşinden getireceğe benziyor.

Gazete Duvar