Siyasi cinayetler, toplu katliamlar, çocuklarının kemiklerini arayan onurlu anneler, eli kanlı sistem ve daha birçok tanımı mümkün olmayan acının yaşandığı bir coğrafyanın tam ortasındayız. Yaşanan bu kadar acının sonucunda yasımızı nasıl tutuyoruz? Yeni dünya yas anlayışımızı nasıl değiştirdi? Pandemi sürecinde yalnız kalan beşerlerle nasıl bir dayanışma ağı kurmalıyız?
Prof. Dr. Şengül Hablemitoğlu’nun şahsî tecrübelerinden, yas terapilerinden ve kozmik örneklerden süzerek oluşturduğu yeni kitabı ‘Yas -Uzun Bir Veda’da tam olarak bu sorular etrafında şekilleniyor. Hablemitoğlu,”Yas artık sanal bir fenomen. Ömür ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır vefat ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara nazaran sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi” diyor.
İnsanlık, tarihler boyunca kayıplar yaşadı ve bunun akabinde gelen hisle yer yer baş etmeye çalıştı yer yer de bu duyguya tutundu. “Yas” olarak kavramlaşan durumu nasıl tanımlıyorsunuz?
Yas insanlığın ortak tecrübesi. Ve en zorlayıcı tecrübelerden, üstelik keşke yalnızca pek çok hisle başa çıkmaya çalışsak. O denli kapsayıcı bir tecrübe ki, duygusal, düşünsel, toplumsal, fizikî hatta ekonomik ve bazen politik boyutları ile bizi kuşatıyor. Biyopsikososyal bir sürece dönüşüyor. Bunun manası, kayıp gerçeği ile iç dünyamız ve öbür tüm değişen ömür şartlarımız ortasında ahenk sağlayabilmek için vakte yayılan ıstıraptan çok daha fazlasının ortaya çıkması. Gösterdiğimiz yansılar ve yaşadığımız değişim sakin bir kabulden, önemli yaşamsal bir krize gerçek geniş bir yelpazede. Demin söylediğim üzere, yalnızca duygusal değil. Bizi, direnelim direnmeyelim değişmeye, dönüşmeye yönlendiren bir süreç. Doğrusu yanlışı, eğrisi düzü olmayan, herkes için farklı, denetim edemediğimiz, birbirine benzese de nasıl, ne halde, ne vakit ortaya çıkacağını bilmediğimiz değişimlere neden olan bir tecrübe. Tahminen de burada en net karşılık verebileceğimiz soruyu sormak daha gerçek olacak; yas ne değildir? Dediğimizde çarçabuk şunu söyleyebiliriz; yas bir hastalık değildir. Neden olduğu pek çok değişime bakınca hastalık üzere görünebilir, tam olarak kişinin kendisini ve ömrünü onarma sürecidir. Süreksiz, doğal ve gereklidir. Etapları olduğu söylenir lakin sıralı, nizamlı bir işleyişi de yoktur. Sevdiklerimizi kaybetmek önleyebileceğimiz, durdurabileceğimiz bir durum değil. İsteğimiz dışında katlanmamızı ve bir bedel ödememizi gerektiriyor. Ve kaybın bedeli duyduğumuz acıyı işlediğimiz bir süreç; yani yas tutmak.
‘KİTABI YAZARKEN FERDÎ OLANI BAŞUCUMA KOYDUM’
Ferdî ve akademik yas ortasında durmaya çaba ederek kitabı oluşturduğunuzu söylüyorsunuz. Akademik olarak yasa yaklaşımınız şahsî hayatınıza nasıl yansıdı?
Kitabın önsözünde bu söylediğinizi şöyle açıkladım; yazarken ferdî olanı başucuma koydum, hayatım boyunca pek çok kayıp yaşamış, farklı kayıplara tanıklık etmiş biri olarak hem yas danışmanlığı tecrübelerimi hem de öğrendiklerimi birleştirdim. Bu bir perspektif kazandırıyor beşere, sonuçta yasa dair literatürle günlük hayat birbirini tamamladı. Boşluklar doldu ya da anlamlandıramadığım pek çok açıkta kalan durum yerini buldu. Travmatik bir mevt ve akabinde yarattığı travmatik süreçle ne yapacağımı öğrenmeye çalıştım, uzun bir müddettir de öğrendiklerimi anlatmaya ve diğer insanlara takviye olmaya çalışıyorum. Kitap bu gayretlerimin bir çıktısı oldu.
‘YAS BİTMİYOR, ACI AZALIYOR, DÖNÜŞÜYOR’
Yas bitiyor mu?
Evvel şunu söylemeliyim, yas bitmiyor. Acı azalıyor, dönüşüyor. Bizi de dönüştürüyor. Kaybımızın manasını bulmaya çalışırken acı azalıyor. Pek çoğumuz bunu sezgisel olarak yapıyoruz. Manası bulmak göreli ve şahsidir. En güç, en acı kayıp her vakit kendi kaybımızdır. Kaybımızın manasını yalnızca biz biliriz. Bu vakit alan bir süreç. Aylar, yıllar geçse de bize ilişkin olan o manası bulamayabiliriz. Kabul etmekle başlayabilir kimi vakit, kimi vakit bir öbür kayba tanıklık ettiğimizde manası fark ederiz. Daha doğrusu, kaybımızla yaşamanın yolunu bulduğumuzda manaya da ulaşmış oluyoruz. Burada söylemeye çalıştığım şey şu; manaya ulaşmak mevte ve nedenlerine dair bir kavrayışa ulaşmak değil. Çoğumuz hiçbir vakit sevdiklerimizin neden artık yaşamadıklarını asla anlayamayacağız. Fakat bunun bizim için ne mana taşıdığını bulabilme ihtimalimiz var. Fizikî varlığı sona eren kişinin duygusal varlığı devam ederken, kaybımızla yeni bir bağlantı kurmuş oluruz. Kaybettiğimiz kişi bizim için artık geleceği olmayan bir anıya dönüşür. Bu anıya hislerimizle karşılık vererek acımızı dindiririz. Kederimizin yoğunluğu azalır kendimize ömrümüze devam etmek için müsaade veririz.
‘SAĞLIKLI YA DA SIHHATSİZ YAS SÜRECİ ÜZERE BİR TANIMLAMA GERÇEK DEĞİL’
Acı, mevt ve kaybı kabullenmenin zihinde beliren ve baş etmesi güç soruları bertaraf ettiğini söylüyorsunuz. Bu sürecin ‘sağlıklı’ işlemesindeki temel motivasyon ve düstur nedir?
Açıkçası sağlıklı ya da sıhhatsiz yas süreci üzere bir tanımlama yapmamızın yanlışsız olmadığını biliyoruz artık. Sıhhatsiz ya da sağlıklı diyebilmek için kuracağımız her cümle bir ön yargı ve bir norm üzere görünecektir. Meğer kuralları olan bir süreçten kelam etmiyoruz. Zira yas tutmak geride kalan her insan için bir muhtaçlık. Herkes için süreç bu muhtaçlık doğrultusunda şekilleniyor. Bu sırada, yas tutarken bir yandan da mevtin bizden aldığı, sevdiğimiz kişinin artık olmadığı farklı bir hayatı sürdürdüğümüz gerçeğini kabullenmeye çalışıyoruz. Eskisinden farklı bir ömrün akışına girmek, gücümüzü, his ve fikirlerimizi yavaş yavaş kayıptan uzaklaştırarak hayata yöneltmeye başladığımızda da kabullenme başlıyor. Kaybettiğimiz kişiyi hatırlayabildiğimizi sevmeye devam ettiğimizi fark ettikçe kabullenme güçleniyor. Kabullendikçe de hayata daha fazla katılıyoruz.
‘KRONİK YASA AŞİNA BİR TOPLUMUZ’
Yası çeşitlendiriyorsunuz. Bu noktada ertelenmiş, kronik ve abartılı yas dikkat alımlı başlıklar olarak okur karşısına çıkıyor. Doğu toplumlarında yasın uzun ve ağır bir biçimde yaşandığı aşikar… Bir de yıllar sonra ortaya çıkan travmaların yası var. Bu noktada kronik, ertelenmiş ve abartılı yasın kişinin hayatındaki tesirleri hakkında neler söylersiniz?
Doğu toplumlarında yas ferdî bir tecrübe olmaktan çıkıp toplumsallaşıyor, hatta yasın cinsiyeti oluyor. Normlara dayalı bir sürece dönüşüyor. Hatta inanç sisteminin öğretileri de işin içine giriyor. Bu, yasın karmaşıklaşmasına neden olabiliyor. Alışılmış bütün bunlar öznel olmaktan çıkartıyor yası. Kronik yas ise, yasın süreklilik hali. Güya travmatik ölümlerin yazgısı üzere. Cinayet, intihar, terör saldırısı nedeniyle yaşanan kayıplar kronik yasa alan açıyor. Biz kronik yasa aşina bir toplumuz. Canımızı yakan çok kayıp var. Ve durmaksızın yenileri ekleniyor kayıplarımıza. O vakit kişi geride kalan olarak yası sonlandırmamayı kaybına karşı bir sorumluluk olarak algılıyor ve hayatını yas tutmaya adıyor. Bazen de bu o denli bir sürece dönüşüyor ki, kişi yas sürecinde kaybının akabinde bir adalet ve hak arayışı içinde yasını erteleyebiliyor. Yas reaksiyonları doğallıkla ortaya çıkamıyor, gizleniyor ve bastırılıyor. Ya da kaybın akabinde ağır şiddetli reaksiyonlar gösteriyoruz. Husus kullanmaktan kendine ziyan vermeye kadar abartılı görünen bir durumda oluyoruz. Kaybımız öylesine kabul edilemez ki, biz de yaşamayı istemiyoruz. Biri başkasına çarçabuk dönüşebiliyor.
‘KAYIPLARIMIZIN AKABİNDE DAYANIŞMA GÖSTEREMİYORUZ’
Psikiyatr Agah Aydın, pandemiyi atlatmak için ulusal yas ilan edilmesini ve ölülerini yalnız başlarına toprağa veren insanları anlamamız gerektiğine dair bir davette bulundu. Kitabınızın tekrar bir kısmında siz de pandemi sürecine değiniyorsunuz. Ne dersiniz? Ulusal yas ilan etmek tesirli bir yol mu? Her geçen gün artan ölümlerle baş etmenin yolu nedir?
Agah Aydın’ın davetini çok önemsiyorum. Hepimizin dikkatini yöneltmesi gereken bir davet, bir şeyler yapmak zorundayız. Kayıplarımıza hürmetimizi göstermek, bu tuhaf süreci unutmamak, unutturmamak için yas ilan etmek, anma alanları belirlemek ve çoğaltmak zorundayız. Salgın hepimizi etkiledi, fakat kayıplarımızın akabinde dayanışma gösteremiyoruz. Halbuki kolektif bir yas yaşıyoruz. Topluca ömrümüze dair denetimimizi kaybettiğimiz bir süreçten geçiyoruz. Birlikte yas tutmanın, birbirimizin acısına ortak olmanın yollarını bulmalıyız. Vedalaşamadan yalnız öldü beşerler. Kayıp sayımız 45 binin üzerinde. Birden fazla yakınını kaybedenler var. İşini, konutunu, geleceğini kaybedenler var. Kayıplarımızın yasını birlikte dayanışarak tutmalıyız. Geride kalanlara takviye olmak için kamusal kapsayıcı bir teşebbüse muhtaçlığımız var.
‘YAŞAM VE VEFAT ÇEVRİMİÇİ DÜNYA İLE İÇ İÇE GEÇTİ’
Dijital çağ her şeyi olduğu üzere yası da etkiledi ve bu dönüşüm kaçınılmazdı. Dijital platformlarda yas tutmaya dair ne söylersiniz?
Yas artık sanal bir fenomen. Ömür ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır vefat ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara nazaran sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi. Vefatla, kayıpla müsabaka biçimimiz değişmese de artık, yas tutma halimiz kültür, coğrafya vs pek çok şeyden bağımsız hale geldi. Günümüzün çoğulcu, çok kültürlü ve çok inançlı dünyasında yasla ilgili tek bir beklenti dizisi yok natürel ki. Hele de işin içine sanal dünya girdikten sonra bu durum büsbütün farklılaştı. Son yirmi beş yılda, yas çalışmaları, basamak ya da misyon temelli yas modellerinden, daha esnek olan ve vakit ya da amaçlarla sonlandırılmayan öznel modellere yanlışsız kaydı. Yasın akıcı ve daima değişen döngüsel tabiatına sonlar koymanın mümkün olmadığı da artık kabul ediliyor. Bu yüzden de, devam etme, kabullenme ve kaybın yarattığı boşluk tartışmalı bir yerde duruyor. İrtibatın 140 karaktere ve 1 dakikaya ya da saniyelere indirgendiği bir tertipte vefatın kanıksandığı bir ortamda, Facebook’ta yayınlanan cenaze selfielerine ya da kayıp iletilerine bakınca yas tutmanın değişmemesi kaçınılmaz. Günlük hayatımızda kaybın bedelini işlemeye vakit tanımadan, süratle ömrün akışına, işimize gücümüze dönmemizi bekleyen bir toplumda yas tutabilir miyiz? Bilindik beklentilerin dışına çıktık. Dijitalleşme ve yüksek teknolojiler, gerçeğin yine üretilebilir ve oluşturulabilir bir forma dönüşmesi, bilhassa sanal gerçeklik uygulamaları insanları gerçek ömürde ulaşamayacakları ortamlara götürüyor ve istedikleri bireylerle bir ortaya getiriyor. Bir manada teknolojik dirilişi yaşatıyor kayıp yakınlarına. Yakın vakitte Güney Kore’de yapılan ölen kızı ile anneyi bir ortaya getiren artırılmış sanal gerçeklik uygulamasını hatırlayacaktır herkes. Ölen kişiyi faal bir varlık olarak akılda tutma ve yaşıyormuşçasına etkileşimde bulunmaya imkan sağlayan kimi uygulamalar var, sanal mezarlıklar var. Bütün uygulamalar yas tutmanın başlangıcı ile kaybı kabullenme ortasında geçirilen sürecini hükümsüzleştirecek üzere görünüyor. Bu açıdan sonları ve sonu olmayan bir sürecin içindeyiz.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız var mı?
Kızım’la, Kanije ile bir çalışmaya başladık. Birlikte yazıyoruz. Kabataslak söyleyeyim, toplumsal travmalardan sonra affetme ve uzlaşmaya dair bir çalışma olacak. Yeniden üzerinde çalıştığım bir taslak daha var, anneler ve kızları ile ilgili. Bakalım ne vakit bitecekler…
Gazete Duvar
