Paris’te yayımlanan Zvartnots mecmuasının kurucusu ve editörü Hrant Paluyan’a 3 Aralık 1962’de yazdığı mektupta kendisi hakkında bilgiler verir ve okuma yazma tecrübesi aktarır:

“Okuyup yazmaya çok küçük yaşta başladım. Hatırladığım kadarıyla on yaşındayken roman (!) yazıyordum. Kültürüm Fransızcaydı. Aslında yirmi yaşına kadar o lisanda yazdım (hepsi de çöp kovasını boylamaya layık ondan fazla roman), zira Ermenice bilmiyordum. […] Lakin dürüstçe itiraf etmeliyim ki, Ermenice yazmaya başladığım için pişmanım. Şayet yirmi yaşındayken Ermeni bir müellif olmanın ne manaya geldiğini bilseydim, ‘Mademki Ermeniyim Ermenice yazmalıyım’ diye düşünüp Fransızcayı asla bırakmazdım.” (1) diyen Zaven Biberyan, Fransızca kaleme aldığı (2) otobiyografisi Mahkûmların Şafağı’nda, yüzyılın başında bu coğrafyanın tüm acılarını, problemlerini yaşamış Türkiyeli Ermeniler’in başından geçenleri anlattığı üzere, özelde içinden çıktığı cemaate, bu cemaatin kurallarına ve tüm insanları boyunduruk altına almaya çalışan baskılara karşı koyan bir devrimcinin hayatına yakından bakmamıza imkan veriyor.

Mahkûmların Şafağı, Zaven Biberyan, çeviri: Deniz Kureta, 456 syf., Aras Yayıncılık, 2021.

Kırkını geçince, geçmişe bakıp hayatını gözden geçirme isteğiyle otobiyografisini yazmaya başlayan Biberyan’ın –1921-1946 ortasını kapsayan kısmına bakıldığında– uzun ve detaylı bir anlatıya niyetlendiği lakin, bunun yalnızca bir kısmını gerçekleştirebildiğini görüyoruz. Çocukluğunu, birinci gençliğini, hayatla gayret etmeye başladığı delikanlılığını ve hayatının belirleyici çağı olan askerliğini anlattığı Mahkûmların Şafağı Zaven Biberyan’ın kişiliğinin ve kimliğinin oluştuğu yılların epeyce detaylı anlatıldığı bir metin. Bu detayların seçimi, ele alınış biçimi; farkında olmak ve sonradan fark etmek ortasında salınırken Biberyan’ın seçtiği anlatım (yazma) biçimi bu metni otobiyografik anlatılar ortasında özel bir yere konumlandırıyor.

Otobiyografik anlatılarda hatırlanan olayla, deneyimleyen kişinin o olayın bir kesimi olduğunu fark ederek anlatması metne farklı katmanlar kazandırdığı üzere, müellifin geçmiş vakitte anlattığı olayları yaşayan kişi olduğunu duyumsamamızı da sağlıyor. Otobiyografilerin başarısı, okurun anlatan sesle (yazarın kendisiyle) kurabildiği bağla ilgilidir. Okurun anlamak ve empati kurmak açısından bu bağa muhtaçlığı vardır. Biberyan bu bağı epeyce muvaffakiyetle kurarak geliştirdiği anlatım tekniğiyle de okuru –kurmacalarında olduğu gibi– merakla metne yaklaştırıyor.

Biberyan’ın metninde otobiyografik belleği ve anlatıyı oluşturan en değerli özellik, anlatının geçmiş vakit lisanıyla kurulan yapısına, yazıldığı vaktin bakışını eklemesi ve bunu olaylara ve bireylere ait ayrıntılarla beslemesidir. Böylece hem metni yazdığı yıllardaki kimliğinin oluşumunu kendi iç sesiyle anlatıyor hem de bir dış ses / göz olarak olaylara uzaktan ve tüm kesimleri kapsayacak formda bakabiliyor. Bu anlatım tekniği, metni otobiyografi yazımında daima tekrarlanan “ben” anlatısının tekdüzeliğine düşmeden, olayların gelişimini ve değişimini merakla takip etmeyi imkanlı kılan bir anlatı yaratıyor. Gerektiğinde yakınlaşan gözün bütün planı gören bir kamera haline gelmesi, metnin ferdî bir anlatıdan toplumsal bir anlatıya dönüşmesini sağlıyor.

Detayların çokluğu ve çeşitliliği, Zaven Biberyan’ın ömrüne, kederlerine, sevinçlerine ortak olmamızı sağlarken onun gözünden gördüğümüz öteki insanların davranış biçimleri, örneğin aile, öğretmenler, işverenler, askerler üzere, metne toplumsal ve sınıfsal katmanlar eklemiştir. Biberyan şahsî anlatısına eşlik eden ya da anlatısının modülü olan bu bireyleri ilişkin oldukları sınıfların, cemaatlerin kuralları içinde kimi vakit sorgulamadan yaşayan beşerler olarak, kimi vakit da vaktin ruhuna basitçe büründükleri için eleştirirken kendini de onlarla kurduğu ilgiler üzerinden anlatarak sorguluyor, kimi yanılgılarını, yanılgılarını, düş kırıklıklarını samimiyetle lisana getiriyor. Bu açıdan bakıldığında Mahkûmların Şafağı otobiyografi olmanın yanı sıra bir özeleştiri metni olma özelliği de taşımaktadır.

Askerlik yıllarını anlattığı kısma askerdeyken tuttuğu günlükleri (defterlerine yazdıklarını) ekleyerek anlatı / yazma vaktiyle yaşanan vakti birbirinin içine geçirmesi, olaylar yaşandığı sırada hissettiklerine dair düştüğü notlara yazdığı satırlarda yer açması, yıllar sonra anlatılanın gerçekliğinin, hissettiklerinin yoğunluğunun okurda yer etmesini sağlıyor. Anlatı tekniği açısından da otobiyografiyle günlük çeşidinin iç içeliğine dair cinsler ortası geçişin iyi bir örneğini oluşturuyor.

OTOBİYOGRAFİNİN LİSANI

Otobiyografilerin “otoanalize” benzeyen bir yanı olduğu ya da otobiyografiler aracılığıyla şahısları tahlil etmenin mümkün olduğunu düşünen analistler var. Bu temas analiz-rüya-dil bağını ve Biberyan’ın neden Fransızca yazdığını düşünmeyi de gerektiriyor. Yazımın başında 1962’de yazdığı bir mektuptan yaptığım alıntıda Fransızca yazmaktan vazgeçişine dair pişmanlığını açıkça gördüğümüz Biberyan için lisan, kendini tabir etmenin en kıymetli yolu. Okumaya düşkünlüğü, vakitle kendini yazarak söz etmeye dönüştüğünde lisanı de onun ömründe belirleyici oluyor. Üstelik çok lisanlı bir dünyada lisanı kimliğinin ve aidiyetinin en kıymetli ögesi haline geliyor. Kişiliğinin ayrıksı yanı, çocukluğundan itibaren onun yaşıtlarından biraz “farklı” olmasına yol açarken eğitim gördüğü okullar da bu süreçte kendini söz etme imkanları ya da tabir edememe sıkıntıları yaratıyor. Eğitimine Bahariye’deki Madam Sultanyan’ın okulu Dibar Gırtaran’da başladığında Türkçesi Ermenicesinden daha uygundur, hatta yazdığı bir kompozisyonla Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın müsabakasına bile katılır. Lakin okulunda kabul görmek için Ermenicesinin iyi olması gerekir. Çalışkan olmasa da inatçı olan Biberyan inatla ve süratle ortayı kapatır, o denli ki on on bir yaşlarındayken “içinde bir sürü kont, marki, baron, haydut ve mağdur, bir dolu hoş bayan ve Rokambol’den ve öteki okudukları[n]dan arakladığı centilmen kahramanlar” olan Ermenice bir fotoğraflı roman taslağı müellif. Bu onun yazarlığa birinci adımı üzeredir. Sonrasında on sekiz yaşında bu okula Ermenice, fen ve diğer dersler vermek üzere davet edildiğinde kendisiyle gurur duyar. Lakin Ermenice konusunda kendini daima biraz eksik hissettiği yıllar sonra Marmara gazetesindeki yazıları hakkında söylediklerinden anlaşılıyor: “Hem –fikirleri bir tarafa bırakalım– Ermeniceyi düzgün yazmayı bile bilmiyordum. Her bir sözün yazılışına sözlükten bakmam gerekiyordu. Bu katlanılmazdı. Bununla birlikte, gazetecilik yaptığımı tez ettiğim lisana hâkim olmadığımın fark edilmesinden ötürü keder duymuyordum. Dahası, Fransızca düşünmeye devam ediyordum.” Her şeyiyle sıkıntı geçen askerlik yılları, Ermenice eksiklerini kapatmasına fayda: “Öğrenmek için bol bol vaktim vardı, öncelikle Ermeniceyi yanlışsız düzgün yazmayı öğrenecektim.” (3)

Fransızcayla bağı de karmaşıktır. Dibar Gırtaran’dan mezun olup Saint Joseph’e gittiğinde lisanını kaybetmiştir. Anlaşmak, anlatmak ve konuşmak için süratle yeni bir lisana gereksinimi vardır: “Etrafımda ne dendiğini, neler olduğunu anlayacak, arkadaşlarla konuşacak kadar Fransızca öğrendiğimde, Babil kulesinde yaşıyormuş üzere hissetmekten de kurtulmuş oldum ve her şey değişti.” Olağan ki yalnızca değişmekle kalmaz Biberyan, cilt cilt Fransızca roman yazmaya koyulur. Fransızca bilmek ona bu okulda eşitlik sağlar. Sonrasında ise hayatta bir üstünlük: “Fransızca bilmenin getirdiği bir üstünlüğüm vardı. Bu lisanda o denli çok kitap okumuştum ki! Hatta Moda Caddesi’nde otururken birinci “romanımı” Fransızca yazmıştım: “Souffrance et Misère” [Istırap ve Keder]. Ah! Melodrama bakınız! Sonuçta sınıfımın sadece yaşça en büyüğü değildim, başkalarından üstündüm de.” Askerdeyken de bu lisan hayatını kolaylaştırır: “Komutana Fransızca öğretmeye başlayınca, bütün öbür işlerden, münasebetiyle onbaşıların onur kırıcı davranışlarından kurtulmuş oldum.”

Kabul görmek için her defasında bir lisana muhtaçlığı olması, kimliğinin lisanlar ortasında parçalanmasına yol açmış mıdır bilmiyorum lakin Biberyan’ın kendisini Fransızca olarak söz etmek istemesinin, otobiyografisini bu lisanla yazmasının “kendi kimliğini oluşturma” isteğinde değerli bir yeri olduğu açıktır.

OTOBİYOGRAFİDEN YAPITLARA

Müellif otobiyografileri kelam konusu olunca, yapıtlarıyla paralellik kurmak elbette ki kaçınılmaz. Mahkûmların Şafağı bu paralellik açısından da hayli geniş bir gereç sunuyor. Biberyan’ın müellif kimliğinin oluşmasında, okuduğu kitaplar, seyrettiği sinemalar, dinlediği müzikler metnin içinde alabildiğine yer alıyor ve bu yapıtların onun edebiyatını nasıl etkilediğini araştıracak olanlara kıymetli ipuçları sunuyor. Çocukluğunun geçtiği Kadıköy ve civarındaki sayfiyeler Yalnızlar’la, babasının ekonomik durumu, Varlık Vergisi’ne dair anlattıkları ve askerliğinde yaşadıkları Karıncaların Günbatımı’yla, Büyükada’ya dair anıları da Meteliksiz Âşıklar’la birlikte okunduğunda otobiyografinin izdüşümlerini, dahası Biberyan’ın hayatının yapıtlarındaki yansımasını görmek ziyadesiyle mümkün. Münasebetiyle Mahkûmların Şafağı yazmak ve yaşamak ortasındaki ince sonu ortadan kaldıran, her ikisini de ustalıkla yapan bir müellifin dünyasına girmek için bir kapı aralıyor.

Dipnotlar:

1. Zaven Biberyan, “Çöpe Attıysanız Bir Şey Kaybetmezsiniz”, Ermeniceden çeviren Rober Koptaş.

2. Biberyan’ın yapıtlarının hayranı olan, romanlarını Ermeniceden Fransızcaya çeviren Fransız akademisyen Hervé Georgelin onun hayat kıssasını araştırmak üzere aile üyeleriyle yaptığı görüşmelerden birinde bir otobiyografinin varlığından haberdar olunca, Mahkûmların Şafağı’na varacak serüven de başlar. Georgelin VIII+855 defter yaprağına Biberyan’ın birinci yazı lisanı olan Fransızcayla ve elle yazılmış olan bu metni evvel bilgisayar ortamına aktararak notlayıp yayıma hazırlar. Kitap Aras Yayıncılık tarafından 2019’da olarak Car vivre, c’était se battre et faire l’amour (Çünkü Yaşamak Mücadele Etmek ve Sevişmekti) ismiyle yayımlanır. Mahkûmların Şafağı, bu kitabın Deniz Kureta tarafından yapılmış çevirisidir.

3. Yazının başında değindiğim mektupta askerlikteki bu öğrenme sürecinden de bahsediyor. Bu sürecin trajikliği ise
öteki bir yazının konusu olmayı hak ediyor.

NOT: Notos, (89), Kasım-Aralık 2021’de yayımlanmış yazının küçük değişiklikler içeren halidir.

Gazete Duvar